اللَّهِ.» قُلْتُ: أَ فَلَهُمْ عَلَى الْمَعْرِفَةِ ثَوَابٌ إِذَا كَانَ لَيْسَ فِيهِمْ مَا يَتَعَاطَوْنَهُ بِمَنْزِلَةِ الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ الَّذِي أُمِرُوا بِهِ فَفَعَلُوهُ؟ قَالَ: «لا، إِنَّمَا هُوَ تَطَوُّلٌ مِنَ اللَّهِ عَلَيْهِمْ وَ تَطَوُّلٌ بِالثَّوَابِ.» 1
آيا در بندگان استطاعتى هست كه با آن معرفت يابند؟
فرمود: «نه، معرفت احسانى از سوى خدا است.»
پرسيدم: در صورتى كه آنان استطاعت پيدا كردن معرفت راـ همچون ركوع و سجودى كه بدان امر مىشوند و انجامش مىدهندـ ندارند، آيا باز هم براى آنها ثوابى بر معرفت پيداكردنشان هست؟
حضرتش پاسخ داد: «استحقاق ثواب را ندارند. بلكه معرفت، فضل و احسانى از سوى خدا است. ثواب به آن نيز، همانسان، فضل و احسان است.»
در اين حديث، سخن از ثواب براى معرفت است. معلوم است كه منظور از آن، معرفت به معناى عام و مطلق مورد نظر نيست. بلكه منظور از آن معارفى است كه براى آنها اقتضاى تكليف و ثواب وجود دارد. به طور قطع مىتوان گفت كه معرفت خداوند سبحان در رأس چنين معارفى است. امام عليه السلام با نفى هرگونه استطاعت بر معرفت، استطاعت معرفت خدا را نسبت به خلق نفى مىكند، پس معرفت خدا فعل اوست. در نتيجه عطاى معرفت از سوى خداوند سبحان به بندگان، هيچ وجوب و لزومى براى او ندارد و فضل و احسانى است از سوى او. همينسان، اگر ثوابى هم در قبال معرفت به بندگانش عطا مىكند، باز هم فضل و احسانى است از او كه بندگان هيچگونه استحقاق ثواب براى آن ندارند.
2ـ 12. معاويهبنحكم مىگويد: از امام ابىالحسنالرّضا عليه السلام پرسيدم:
لِلنَّاسِ فِي الْمَعْرِفَةِ صُنْعٌ؟ قَالَ: «لا.» قُلْتُ: لَهُمْ عَلَيْهَا ثَوَابٌ؟ قَالَ: «يُتَطَوَّلُ عَلَيْهِمْ بِالثَّوَابِ كَمَا يُتَطَوَّلُ عَلَيْهِمْ بِالْمَعْرِفَةِ.» 2
مردم در ايجاد معرفت نقشى ندارند؟
فرمود: «خير.»
پرسيدم: براى آنها بر معرفت ثواب هست؟
1.المحاسن ۱ / ۲۸۱؛ بحارالأنوار ۵ / ۳۰۱.
2.قرب الاسناد / ۱۵۱؛ بحارالأنوار ۵ / ۲۲۱.
