خداستـ مراتب و درجات دارد ۱ و بر هر مرتبهى آن، برخى وظايف و احكام مترتّب است. مرتبه اوّل آن همان معرفت ابتدايى اولى است كه خداوند سبحان به همهى بندگانش عطا مىكند. آنگاه كه بندهاى از نعمت شناخت خدا و خالق خويش برخوردار شد، بايد به وظيفه خويش در قبال آن عمل كند و بندگى خود را نشان دهد. بنابراين هر بندهاى كه بعد از دريافت معرفت، سر تسليم فرود آورد و به بزرگى و آقايى و مالكيّت و صاحب نعمت بودن او اعتراف و اذعان كرد، در حقيقت با اين اقرار و اذعان و خشوع و خضوع و بندگى، شكر نعمت بزرگ معرفت را به جا آورده است. از سويى خداوند بر خود لازم كرده است كه هر بندهاى كه شكر نعمت خداى را به جا آورد، بر نعمت او بيفزايد. پس در اثر اطاعت و تسليم، مراتب ديگرى از معرفت به آنان تفضّل مىشود كه هر مرتبهاى از معرفت، شكرى خاص و وظيفهاى جديد به دنبال دارد. در اثر اطاعتها و شكرها تقرب به سوى خداى سبحان بيشتر مىگردد و معرفت او فزونى مىيابد. در نتيجه، بنده به جايگاهى مىرسد كه از ياد خدا غفلت نمىكند، در همه حال، خود را طفيلى او مىيابد، همه اشياء را در ارتباط با او مىبيند و هيچ چيزى را بى او به صورت مستقل نمىنگرد.
در ادامه، به برخى از آيات قرآن كريم در مورد اين دو نوع معرفت اشاره مىشود.
«إِنّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمّا شاكِراً وَ إِمّا كَفُوراً»۲«به راستى ما او را به راه راست هدايت كرديم، خواه شكرگزار باشد يا ناسپاس.» .
اين آيه را مىتوان به معرفت اولى حمل كرد. ولى از توضيحى كه در درجات
1.منظور از رتبه و درجه داشتن معرفت خداوند سبحان و مترتّب بودن معرفت دوم بر معرفت اوّل، همان است كه در آيهى شريفه از آن به افزايش ازدياد معرفت ياد شده است «الّذين اهتدوا زادهم هدى» ، آنان كه هدايت الاهى را پذيرفتند، خداى تعالى بر هدايتشان مىافزايد، امّا اين افزايش هدايت چگونه است؟ از آن شدّت و ضعف، كمال و نقص، ظهور و ابهام يا ظهور و اظهريت و امثال اينهاست؟ به نظر نمىرسد مراد از افزايش معرفت كه فعل خداوند است، يكى از امور يادشده باشد چون امور يادشده معمولاً در ارتباط با معرفتهاى ابزارى و احاطى است و معرفت خداوند سبحان به هيچوجه سنخيتى با معرفتهاى مزبور ندارد و چون فعل خداوند است كيف و طور هم ندارد.
2.انسان / ۳.
