معرفت و هدايت، فعل خدا است آيات و روايات - صفحه 31

به پذيرش، تسليم، تصديق و ايمان تعبير مى‏شود.
با اين بيان روشن مى‏شود كه روايات مزبور، تاب هر دو معنا را دارند و با توجه به هر يكى از دو معناى يادشده، تنافى و تعارض ظاهرى بدوى بين روايات، از ميان مى‏رود. اين حمل به صورت ديگر در شرح مرحوم سيد نعمت اللّه‏ جزائرى هم ديده مى‏شود. ايشان، ابتدا از مرحوم ابن‏ميثم بحرانى در شرح كلام اميرالمؤمنين عليه ‏السلام «اوّل الدين معرفته» نقل مى‏كند كه مراد حضرتش آن است كه معرفت، اوّل واجبات ذاتى است. سپس از او نقل مى‏كند كه معرفت، چهار مرتبه دارد: مرتبه‏ى اوّل ـ پايين‏ترين درجه‏ـ آن است كه انسان بداند كه عالم، صانعى دارد. مرتبه‏ى دوم آن است كه تصديق وجود صانع كند. سوم، توحيد و تنزيه صانع از داشتن شريك است. چهارم، اخلاص براى صانع است. پنجم، نفى صفات اعتبارى ذهنى از او، كه نهايت معرفت است.
هر مرتبه‏اى از مراتب چهارگانه، مقدمه‏اى براى مرتبه‏ى بعدى است. دو مرتبه اوّل فطرى همه‏ى انسان‏هاست، بلكه در فطرت حيوان‏ها هم وجود دارد. به همين جهت پيامبران دعوتى به آن دو ندارند، بلكه اگر آن دو موقوف به معرفت باشند، دور لازم آيد؛ زيرا صدق ادعاى پيامبران موقوف به وجود صانعى است كه آنان را ارسال كرده باشد. پس معرفتى كه پيامبران بدان فرا مى‏خوانند، مرتبه سوم و چهارم است.
محدّث جزائرى بعد از نقل اين مراتب معرفت مى‏نويسد:
أقول: بهذا التحقيق يندفع التعارض بين الأخبار الواردة في أنّ أوّل الواجبات هو الإقرار بالشهادتين، لأنّ اللّه‏ تعالى أوجد في العباد معرفته، فلم يحوّجهم إلى تكلّفها و هي مركوزة في أذهان الناس. و البعض الآخر تضمّن أنّ معرفة اللّه‏ تعالى واجبة عليهم. و حينئذ فتحمل الأخبار على المراتب المتفاوتة. ۱
مى‏گويم: با اين تحقيق، تعارض روايات باب معرفت مندفع مى‏شود. تعارض به اين صورت است كه به دلالت برخى روايات، نخستين واجبات، اقرار به

1.نورالبراهين ۱ / ۹۷.

صفحه از 43