5ـ 6) خلاصه و جمع‏بندى

در زمينه مقايسه صحّت دو كتاب، به طور خلاصه و فهرست‏وار، به مسائل زير توجّه داده شد:
5ـ6ـ1) هر يك از دو كتاب نزد غالب علماى هر مكتب، از نهايت اعتبار برخوردار است. اقوال دانشمندان فريقين، تعابير آنها، خاستگاه و مبانى اين تعبيرات و برخى تجزيه و تحليلها در مورد ميزان اعتبار اقوال، مورد بررسى قرار گرفت.
5ـ 6ـ 2) ملاك و مبناى صحّت
در مورد صحيح بخارى بر دو شرط اسلام و عدالت و وثاقت روات (علاوه بر اتّصال سند) تأكيد مى‏گردد. (به علاوه، نك: ابن كثير، اختصار علوم الحديث، ص 22 و حاكم نيشابورى، علوم الحديث، ص 301 و شانه‏چى، علم الحديث، ص 49)
و در مورد كافى (و ساير كتب قدماى شيعه)، مبناى صحّت، حصول اطمينان نسبت به صدور از معصوم با توجّه به جميع قرائن داخلى و خارجى است؛ قرائن مربوط به عدالت يا ثقه بودن راوى يا قرائن معتبر ديگر، مانند تأييد يا موافقت با قرآن، سنّت، عقل و مسلّمات شرع...
5ـ 6ـ 3) پيشر نيز گفتيم على‏رغم به كار گرفتن شدّت و غلظت در مبناى صحّت و پافشارى بر اصل عدالت راوى، شخص بخارى در موارد متعدّدى، از شرايط عدالت عدول كرده، سهل‏انگارى به خرج مى‏دهد و بر اين اساس، حتّى به اخبار بسيارى از دروغگويان و حتّى وضّاعان حديث اعتماد مى‏كند! و با چنين تفريطى، مفهوم «صحيح بودن» را از درون تهى كرده، اعتبار «صحيح» خود را پايين مى‏آورد.
5ـ 6ـ 4) بنا بر آنچه گفته شد، كلينى اساس كار خود را در اخذ حديث از اهل بيت پيامبر عليهم ‏السلام و علماى آل محمد عليهم ‏السلام قرار داده است؛ همانان كه خدا و رسول عليهم ‏السلام و مؤمنان ـ به تصديق فريقين ـ به علم و فضل و عدالت و عصمت آنها گواهى داده‏اند. در اين راستا، مرحوم كلينى نه تنها از ثقات معتقدين و ارادتمندان به