مقدّمه

موضوع انسان در عالم اظلّه و ارواح، موضوعى مهم است كه بسيارى از دانشمندان و انديشمندان بزرگ شيعى درباره آن سخن گفته‏اند. در شماره 15، احاديث اين موضوع و در شماره 16، كلمات گزيده دانشمندان سده‏هاى چهارم تا دهم، نقل و نقد و بررسى شد. در اين گفتار، به بررسى آراء دوازده تن از دانشمندان سده‏هاى يازدهم تا سيزدهم هجرى قمرى مى‏پردازيم. از خداى حكيم مى‏خواهيم كه ما را از لغزش و خطا در نقل و نقد سخنان اعلام، نگاه دارد.

1. مرحوم ميرداماد(1041ه ق)

ميرداماد در توضيح روايت «خلقت أرواح قبل الأجساد بألفي عام» مى‏نويسد:
فالمعنيّ بالأرواح، عالم الأمر، و بألفي عام، مجموع مراتب ضربيه اللّذين هما عالما العقل والنفس... و ذكر عدد الألف في كلّ منهما بحسب المراتب العرضيّة، المختلفة بالحقيقة النوعيّة و بالكماليّة و النقصيّة في التجرّد و النوريّة... و الأجساد جملة عوالم الخلق بمراتبها الطوليّة والعرضيّة. و القبليّة أي: القبليّة الذاتيّة في المرتبة العقليّة. (14: ص 697)
مراد از ارواح، عالم امر و از دو هزار سال، مجموع مراتب دو قسم مى‏باشد كه عبارت است از عالم عقل و نفس... و ذكر عدد هزار در هر يك از آن دو، به اعتبار مراتب عرضى است كه اختلافشان به حقيقت نوعيّه و به كمال و نقص در تجرّد ونوريّت است...و مراد از اجساد، همه عوالم خلق با تمام مراتب طولى و عرضى آن است و مراد از تقدّم داشتن، تقدّم ذاتى در مرتبه عقلى است.
در مورد اين گفتار، چند نكته قابل ذكر است:
1. عالم عقول و نفوس و مراتب عرضى و طولى و مراتب نقص و كمال در مجرّدات، همچنين تعبير از آنها به عالم امر و تعبير از عوالم مادّى به عالم خلق، مسائل و موضوعاتى فلسفى است كه روايات خلقت ارواح پيش از ابدان، هيچ