محمّد عبده معنى ولايت و ولىّ را در چندين مورد بدين مضمون آورده است. از جمله: المنار 1 / 445، 3 / 330، 5 / 138 و 259 و 435، 6 / 97، 7 / 330 و 570، 8 / 63، 9 / 530 و 219، 10 / 557، 11 / 63. هم‏چنين در مورد قبول ولايت كافران به تفصيل در همان كتاب 3 / 40 و پس از آن و 6 / 430 تا 435 سخن گفته است.
1ـ 5) از مجموع مطالب يادشده برمى‏آيد كه مراد از ولىّ، كسى است كه امرى را عهده‏دار شود. پس خداى سبحانه، تكوينا و تشريعا ولىّ است. وى به هدايت تكوينى رهنمون مى‏شود. اوست كه به هر چيزى خلقت داد و سپس هدايت كرد. اوست توفيق‏دهنده، هدايت‏كننده، ميراننده و زندگى‏بخش. هم‏چنين اوست كه به هدايت تشريعى، انسان‏ها را رهنمون مى‏شود: به ارسال رسولان، انزال كتاب‏ها و امركردن انسان به اين كه جز خدا سرپرستى نگيرد، جز او را نپرستد و جز او را اطاعت نكند. ولايت پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم، وجوب اطاعت و نفوذ تصرّفات او نيز، از شؤون ولايت خداى تعالى است، چرا كه ولايت پيامبر به جعل الاهى و امر خداوند است، چنان كه خداى تعالى فرمود:
و ما أرسلنا من رسول إلّا ليطاع بإذن اللّه‏.^۱النّبيّ أولى بالمؤمنين من أنفسهم و أزواجه أمّهاتهم.^۲
مراد ما از ولايت پيامبر، چيزى جز اين نيست. وحدت سياق ميان آيات قبل و بعد، از يك سو، و اتّحاد كلمه‏ى ولى از سوى ديگر، همين معنى را مى‏رساند، چنان‏كه به آن اشاره خواهد رفت. ولايت به اين معنى، براى مؤمنانى كه وصف آن‏ها در آيه‏ى كريمه‏ى 55 مائده آمده، نيز قطعى است.
پس رسول خدا صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم، به امر خداى تعالى، ولىّ مؤمنان است و سزاوارتر به آن‏ها از خودشان. پيامبر، امر و نهى مى‏كند و اطاعت او، اطاعت خداست. خداى حكيم او را فرستاده براى اين كه اطاعتش كنند. پس ولايت او، از شؤون و فروع ولايت خداى تعالى است؛ چرا كه به جعل و امر الاهى، طاعت پيامبر را به عنوان