67
مير عماد غلام شاهى مير فندرسكى
(م 1324ش)
در تهران به دنيا آمد . وى در نوشتن خطوط نستعليق و شكسته تحرير توانا بود و در موسيقى نيز دست داشت . ميرفندرسكى مدتى منشى و خوشنويس وزارت امور خارجه بوده است . او در تهران درگذشت و در امامزاده عبداللّه دفن شد . از آثار خطى وى ، چند اثر به يادگار مانده كه گلستان سعدى ، به خط نستعليق خفى در زمره آنهاست .
منابع
تذكره خوشنويسان معاصر(ص 100) .
68
ناصرالدين شاه
(1264 ـ 1313 ه.ق)
مهدى سليمانى آشتيانى
ناصرالدين شاه قاجار فرزند محمدشاه قاجار و نخستين زوجه معقوده اش جهان خانم (كه پس از جلوس ناصرالدين شاه به سلطنت، طبق سنت قاجار به مهد عليا موسوم شد) مى باشد.
پس از مرگ محمدشاه قاجار در سال 1264ه.ق، ناصرالدين ميرزا كه در دارالسلطنه تبريز بود، به تهران فراخوانده شد و تا رسيدن وليعهد به تهران به مدت 44 روز زمام امور مملكت را مهد عليا در دست داشت.
هنگام حركت ناصرالدين شاه به سوى تهران ميرزا تقى خان اميركبير با توصيه ها و تدبيرهاى به جاى خود به همراه شاه بود و علاوه بر رتق و فتق امور، چنان در دل شاه هيجده ساله نفوذ كرد كه شاه بدون اجازه و اشاره او كوچكترين عملى انجام نمى داد.
در مقابل ميرزاآقاخان نورى از اين مدت 44 روزه استفاده كرد و از كاشان به تهران آمد و با حمايت سفارت انگلستان تا ورد شاه در تهران ماند و هرچه اميركبير تلاش كرد كه او را با حكم ناصرالدين شاه به كاشان برگرداند موفق نشد، زير حمايتهاى مهد عليا و سفير انگليستان در شاه جوان مؤثرتر واقع گرديد.
ناصرالدين شاه پس از تاج گذارى ، رسما، امير كبير را شخص اول مملكت اعلام نمود و امير كبير هم در اولين قدم تمام فرامين مهد عليا را كه در مدت 44 روز سرپرستى امور صادر كرده بود لغو كرد، اين اقدام ، به علاوه قطع نمودن مواجب و احكام و عناوين بسيارى از درباريان و شاهزادگان، موجب حسادت مهد عليا و درباريان شد.
به عنوان اولين قدم مهد عليا، عزت الدوله شانزده ساله را به عقد ازدواج امير كبير پنجاه ساله درآورد، كه هيچ تأثير مثبتى بر روابط آنها نگذاشت بلكه كار را وخيم تر هم كرد.
بر همگان روشن بود و خود ناصرالدين شاه و امير كبير هم اذعان داشتند كه ناصرالدين شاه بدون حمايت روسها و انگليسها نمى توانست اين گونه بى دغدغه و در نهايت صلح و آرامش وارد تهران شود و بر تخت بنشيند.
در سال 1265ه.ش فتنه و شورش قلعه طبرسى در خراسان و فتنه بابيه در زنجان رخ داد كه باز هم با حمايتهاى سفير انگليس و تدبير امير كبير همگى سركوب شد و
على محمد باب نيز اعدام گرديد.
در سال 1266 ه.ق فتنه بابيه پيش آمد كه آن با هم به شيوه قبل سركوب شد و امير كبير، سپاه لرستان و خوزستان را انتظام خاصى بخشيد.
در سال 1267ه.ق ناصرالدين شاه به اصفهان و عراق سفر كرد و خاطرات سفر خود را هم يادداشت نمود.
در سال 1268ه.ش امير كبير با دسيسه مهد عليا، آقاخان نورى و سفير انگلستان و عده اى از شاهزادگان ناراضى به فرمان ناصرالدين شاه به قتل رسيد. در همين سال ميرزاآقاخان نورى جانشين امير كبير شد، چند تن از اعضاى فرقه بابيه به جان شاه سوء قصد نمودند كه بى نتيجه ماند، تركمانان در هرات طغيان نمودند و احتشام الدوله در لرستان و خوزستان آشوبهايى به پا كرد.
در سال 1269 ه.ق با اصرار انگليسها، هرات از ايران جدا شد و تا چند سال به جنگ و كشمكش بر سر هرات ادامه داشت در اين سال ناصرالدين شاه به سلطانيه مسافرت كرد.
در سال 1270 ه.ق غائله بندرعباس پيش آمد كه پس از اعزام سپاهيان شاه، آن جماعتِ خوارج صفت، از بندرعباس تخليه شدند.
در سال 1271ه.ق والى خوارزم به قتل رسيد و عهدنامه اى بين ايران و فرانسه به امضا رسيد.
در سال 1272 ه.ق باز هم در امور خراسان اختلال پيش آمد و كه با حمايت روس به نفع مخالفان پايان يافت و براى هميشه تركمنستان و تركستان غربى از ايران جدا شد و فرخ خان امين الملك براى سفارت به اروپا اعزام شد.
در سال 1273 ه.ق انگليسيها به خليج فارس تجاوز كردند كه سرانجام با عهدنامه ايران و انگليس و عهدنامه ايران و آمريكا و رشادتهاى تنگستانيها غايله خاتمه يافت اين معاهده با وساطت فرخ خان به امضا رسيد.
در سال 1274ه.ق خط تلگراف تهران به اهتمام شاهزاده عليقلى ميرزاى اعتضاد السلطنه احداث و راه اندازى شد.
در سال 1275 ه.ق ميرزا آقاخان نورى از صدارت عزل شد، شاه وزراى دهگانه را در نهادى به نام دار الشورى براى اداره ايران تعيين كرد و سفرى هم به آذربايجان نمود.
در سال 1276ه.ق مسافرت شاه به آذربايجان ادامه يافت و دار الشوراى تعيين شده، دو هفته يكبار جلسه تشكيل مى داد.
در سال 1277 ه.ق تركمانان در جنگ با سپاه ايران پيروز شدند و جزاير بحرين به طول كامل از ايران جدا شد.
در سال 1278 ه.ق آشوبهاى خراسان همچنان ادامه داشت.
در سال 1279 ه.ق مظفرالدين ميرزا به عنوان وليعهد انتخاب گرديد و به عنوان والى آذربايجان راهى آن ديار شد.
در سال 1281 ه.ق شاه ميرزا محمدخان قاجار را ـ كه در دارالشورى سمت وزارت جنگ را داشت ـ با لقب سپهسالار به صدرات برگزيد كه هفده ماه به طول انجاميد.
در سال 1284 شاه سفرى شش ماه به خراسان كرد.
در سال 1287 ه.ق شاه با تشريفات بسيار و با رايزنيهاى ميرزا محمدحسين خان قزوينى (مشير الدوله) كه سفير ايران در استانبول بود به عتبات عاليات سفر كرد. اين مسافرت پنج ماه طول كشيد.
در سال 1288 ه.ق كشور دچار قحطى شد و قيمت نان از يك من شش ـ هفت شاهى به يك من يك قران رسيد در زمستان همين سال قيمت نان به يك من پنج قران هم رسيده در همين سال ميرزا حسين خان مشيرالدوله به مقام سپهسالارى و سپس صدر اعظمى رسيد.
در سال 1289 ه.ق مشيرالدوله (صدر اعظم) اصلاحاتى در قشون، وضعيت ادارى، پوشش مردم، پرچم كشور و ايجاد نظميه به عمل آورد در همين سال مشيرالدوله لايحه تشكيل دولتى مركب از 9 وزير و يك صدراعظم و چگونگى تشكيل جلسات وزرا و حدود اختيارات صدر اعظم و ترتيب كار وزرا و وزارت خانه ها را به شاه ارائه كرد كه شاه پذيرفت. در همين سال قرارداد رويتر به امضا رسيد.
در سال 1290 ه.ق ناصرالدين شاه اولين سفر خود را به اروپا انجام داد. شاه از بازگشت سپهسالار را از صدر اعظمى عزل نمود و ميرزا يوسف مستوفى الممالك آشتيانى را به جاى او منصوب كرد.
در سال 1291 ه.ق شاه مجددا نوعى كابينه با عنوان هيئت وزراى مختار تشكيل داد و يك صندوق عدليه هم تشكيل داد كه تقريبا همان كارهاى ماليه مشيرالدوله را ادامه مى داد.
در سال 1292 ه.ق شاه در صدد احياى دارالشورى برآمد و اين بار نامش را «مشورت خانه دولت» گذاشت.
در سال 1295 ه.ق سفر دوم شاه به اروپا آغاز شد.
در سال 1299 ه.ق فرزند خردسال ميرزا يوسف مستوفى الممالك به نام حسن به مستوفى الممالكى انتخاب شد.
در سال 1301 ه.ق ميرزا يوسف به لقب صدر اعظمى نايل گرديد.
در سال 1303 ه.ق امين السلطان وزير داخله و قوام الدوله وزير خارجه كامران ميرزا و زير جنگ و نايب السلطنه تهران و گيلان است و ولى عهد كماكان در آذربايجان است.
در سالهاى 1303 تا 1313 كه شاه به دست ميرزا رضا كرمانى كشته شد تقريبا حادثه اى مهم رخ نداد، شاه به دليل كهولت و خستگى تمام اوقات خود را صرف
عيش و نوش و شكار و بزم و شوخى و حرمسراها مى كرد و اوضاع مملكت هم روز به روز به وخامت مى رفت از مهم ترين وقايع دهه آخر حكومت ناصرالدين ظهور مصلحى به نام سيد جمال الدين اسدآبادى است كه به طور مسلم ملاقاتهايى با شاه و امين السلطان داشته است.
ناصرالدين شاه در سال 1305 ه.ق باز هم به فكر سفر به اروپا افتاد. مقدمات سفر را هم فراهم كرد ولى دولت انگلستان اظهار بى ميلى نمود سرانجام شاه توانست از شعبان سال 1306ه.ق تا محرم سال 1307 ه.ق به مدت پنج ماه به روسيه، فرانسه، انگلستان، آلمان، بلژيك، هلند و اتريش سفر كند و طى اقامت يك ماهه خود در انگلستان قرارداد معروف «رژى» را به امضا رسانيد كه طى آن انحصار دخانيات را در ايران به شركت مزبور واگذار نمود كه موجب بروز مشكلاتى براى شاه، تحريم تنباكو، قيام مردم به رهبرى روحانيت و سرانجام لغو قرارداد گرديد.
در سال 1309 ه.ق به رهبرى روحانيت و پشتيبانى مردم قرارداد رژى لغو گرديد.
در سال 1311 ه.ق بين شاهزادگان براى دادن رشوه و گرفتن پستهاى بالاتر و حكومت ولايات رقابتها بالا گرفت و يكى از درآمدهاى شاه از محل همين رشوه ها بود كه به او مى دادند.
در سال 1313 ه.ق روز جمعه هفدهم ذيقعده در حالى كه شاه بسيار سر حال و سرمست بود قصد زيارت حضرت عبدالعظيم را داشت. خود شاه دليل زيارتش را چنين بيان مى كند كه «در سال اول سلطنتهم، محمد ولى ميرزا كه مردى حفار (غيب گو) و در علم هيئت استاد بود زايچه طالعى به نام من استخراج نمود و آنچه را پيش بينى كرد از قبيل سوء قصد نسبت به من در آغاز سلطنت، سه بار مسافرت به فرنگ و غيره تمام، تا امروز بدون كم و است درست از آب درآمده، از جمله گفت كه در روز شانزدهم ذيقعده سال 1313 خطر بزرگى تو را تهديد مى كند اگر آن روز را به شب رساندى چندين سال ديگر با كمال اقتدار سلطنت خواهى كرد، اينك آن روز كه ديروز بوده سپرى شده به شكرانه اين موهبت امروز به حضرت عبدالعظيم رفته و نماز شكر را در حرم مطهر به جا خواهم آورد و سه روز ديگر مراسم جشن قران (جشن پنجاهمين سال تاج گذارى) آغاز خواهد شد.
هنگامى كه شاه وارد حرم شد زيارت كرد و پس از طواف بنابر عادات دستمال را از جيب بيرون آورد تا به جاى سجاده بر زمين بگسترد و به نماز بايستد در اين وقت ميرزا رضا كرمانى، عريضه بر كف، مردم را شكافته به جانب شاه آمد و همين كه به وى رسيد طپانچه اى را كه زير نامه پنهان كرده بود كشيد و تيرى بر قلب شاه نشاند و بدين ترتيب پنجاه سال حكومت او بر ايران پايان يافت و در حضرت عبدالعظيم دفن گرديد.
