البته به نظر ما اين آثار را نمى بايد در شمار مؤلّفات ائمه به حساب آورد ؛ بلكه اين آثار ، نوشته هاى ياران و شاگردان ايشان است و با اين توضيح ، ديگر تداخل و تكرارى هم درميان نيست .
3 . در مقدمه معجم بحار الأنوار ، يكى از آثار امام صادق عليه السلام «نسخ» معرفى شده ^۱ و از كتاب ابن حجر نقل شده است ، با آنكه سخن ابن حجر چنين است :
و لجعفر أحاديث و نُسَخ.
و كان عند جعفر الصادق بن محمّد الباقر رسائل و أحاديث و نُسَخ .
و روشن است كه نمى خواهد يك كتاب را معرفى نمايد ؛ بلكه مراد، عنوانى كلّى و عام است .

معيارهايى چند

برپايه مباحث گذشته در تاريخچه و نيز فهرستهاى ارائه شده و نيز لغزشهاى موجود در اين آثار ، مى بايد مكتوبات حديثى را با نشان دادن معيارهايى تعريف كرد و از تداخلها كاست ، تا به تعريفى جامع و مانع دست يافت .
نكاتى كه به نظر مى رسد در دستيابى به چنان تعريفى نقش دارد، عبارت است از :
1 . مراد از مكتوبات حديثى ، آن دسته از نوشته هايى است كه به عنوان كتاب ، رساله و يا نسخه تلقّى شده اند . از اين رو ، مكتوباتى كه به عنوان «نامه» تلقّى مى شوند و ملا محسن فيض كاشانى و مرحوم احمدى ميانجى به عنوان مكاتيب الأئمة گرد آورده اند، از اين موضوع خارج اند ، گرچه تعيين مرز دقيق ميان آنها قدرى دشوار است و فعلاً با مسامحه بدانها نظر مى شود.
2 . مكتوب حديثى برپايه مبانى كلامى شيعه بر چيزى اطلاق مى گردد كه از ائمه عليهم السلام به صورت مكتوب ، صادر شده باشد و تفاوت نمى كند در چه موضوع يا