مى‏شوند، موصوف نمى‏گردد؛ ليكن چون خداوند به درون بندگان، آگاه است و مى‏داند كه آنها از كفر و الحاد و گم‏راهى بر نخواهند گشت ، لطف و كمك خود را از آنها گرفته است و آنها را به اختيار خودشان گذاشته است» .
از ايشان، معناى ( خدا بر دل‏هايشان و بر شنوايى آنان، ختم نموده است )^۱را پرسيدم .
فرمود : "ختم"، مهر زدن به دل كافران است به سبب عقوبت بر كفر آنها ، همان طور كه خداوند فرموده : ( خدا به جهت كفرى كه در نهاد آنهاست، بر دل آنها مهر زده است و جز اندكى، ايمان نخواهند آورد )»^۲ .
از ايشان پرسيدم : آيا خداوند، بندگان خود را به معصيت، مجبور مى‏كند ؟
فرمود : «خداوند، بندگان خود را صاحب اختيار ساخته و به آنها مهلت داده كه توبه كنند» .
گفتم : آيا خداوند، بندگان را به كارهايى كه از طاقت آنها خارج است، تكليف مى‏كند ؟
فرمود : «چگونه اين عمل را انجام مى‏دهد، در صورتى كه خود فرموده است : ( خداوند به بندگان خود، هرگز ستم نمى‏كند )^۳ .
امام عليه السلام سپس فرمود : «پدرم موسى بن جعفر از پدرش روايت مى‏كرد كه مى‏فرمود : هر كس گمان كند كه خداوند متعال، بندگانش را به معاصى مجبور مى‏كند ، و يا آنها را به كارهايى كه از طاقتشان بيرون است تكليف مى‏نمايد ، از ذبيحه او نخوريد ، شهادت او را نپذيريد ، پشت سر او نماز نگزاريد و به او چيزى از زكات ندهيد» .

شرح‏

بحث جبر و تفويض ، از ديرباز ، ذهن انسان‏ها را به خود مشغول ساخته است . اگر به

فَقالَ : بَل يُخَيِّرُهُم ويُمِهلُهُم حَتّى‏ يَتوبوا .
قُلتُ : فَهَل يُكَلِّفُ عِبادَهُ ما لا يُطيقونَ ؟
فَقالَ : كَيفَ يَفعَلُ ذلِكَ وهُوَ يَقولُ : (وَ مَا رَبُّكَ بِظَلَّمٍ لِّلْعَبِيدِ ) ؟
ثُمَّ قالَ عليه السلام : حَدَّثَنى أبى موسى‏ بنُ جَعفَرٍ ، عن أبيهِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ عليهما السلام ، أنَّهُ قالَ : مَن زَعَمَ أنَّ اللَّهَ تَعالى‏ يَجبُرُ عِبادَهُ عَلى‏ المَعاصى أو يُكَلِّفُهُم ما لا يُطيقونَ، فَلا تَأكُلوا ذَبيحَتَهُ، ولاتَقبَلوا شَهادَتَهُ، ولا تُصَلّوا وَراءَهُ ، ولا تُعطوهُ مِنَ الزَّكاةِ شَيئاً.^۱

ترجمه حديث 32

۰.حضرت عبد العظيم عليه السلام - به نقل از امام هادى عليه السلام، از پدرش، از امام رضا عليه السلام - : ابو حنيفه روزى از نزد صادق عليه السلام برمى‏گشت ، كه موسى بن جعفر عليه السلام با او رو به رو گرديد . ابو حنيفه گفت : اى جوان ! معصيت (گناه)، از ناحيه چه كسى است ؟
موسى بن جعفر عليه السلام فرمود : «از سه حال، خارج نيست : يا از جانب خداوند است ، كه قطعاً از طرف او نيست . در اين صورت، سزاوار نيست كه خداى كريم، بنده خود را به جهت معصيتى كه از وى صادر نشده است ، عذاب كند . يا از جانب خداوند و بنده، هر دو، صادر شده است كه اين هم صحيح نيست و در اين صورت سزاوار نخواهد بود كه شريك قوى به رفيق ضعيف خود، ستم نمايد . و يا از جانب بنده است و همين صحيح است ، كه در اين صورت اگر خداوند او را عقوبت كند ، اين به خاطر گناهى است كه از وى سر زده است ، و اگر از او بگذرد ، اين ، كرم و لطفى است كه پروردگار به او نموده است» .

ترجمه حديث 33

۰.حضرت عبد العظيم عليه السلام : ابراهيم بن ابى محمود گفت : از امام رضا عليه السلام تفسير آيه شريف: ( و آنان را در تاريكى‏هايى كه نمى‏بينند، ترك كرد )^۲ را سؤال كردم .
فرمود : "خداوند به صفت "ترك"، آن چنان كه مخلوقات او به اين صفت متّصف