کتاب «میراث قرآنی ابان بن تغلب الفضائل، القراءآت و غریب القرآن»، منتشر می شود

حجت الاسلام دکتر علی راد، معاون پژوهشکده تفسیر اهل بیت (علیهم السلام)، در گفتگو با پایگاه اطلاع رسانی دارالحدیث با اعلام انتشار خبر این کتاب در آینده نزدیک، به معرفی ویژگی های آن پرداخته که در ادامه می خوانید:

برابر نصوص تاریخی یکی از اصول حاکم بر سیره امامان شیعه, اهتمام خاص آنان به میراث دینی, گزینش و تربیت شاگردانی متخصص در علوم و معارف وحیانی است؛ این سنّت از عهد امام علیعلیه السلامشروع و هماره به فراخور شرایط تاریخی و فرهنگی امامان ادامه  داشته است؛ در این میان دوران دو امام همام، امام باقر وامام صادق علیهماالسلاماوج تبلور عینی سنّت شاگرد پروری است؛ شاگردانی که آیین فرزانگی و نجابت را از سرچشمه های ناب دانش فرا گرفتند, شهد معرفت را از کوثر عترت نوشیدند, افق های دانش دینی را گستراندند, و خود اسوه های دانشوران شدند.

در میان این شاگردان, پیشتازانی بودند که تمام وجود خود را از سر صدق, وقف مکتب اهل بیت علیهم السلام کردند و در مدار ولایت چون ستارگانی درخشیدند. اماماننیز به وجود چنین شاگردانی که در نشر علوم و در انعکاس شعاع علمی ایشان, تأثیری عمیق‌تر و ماندنی‌تر بر جای گذاردند  و نقش مهمی در حفظ آثار نبوت و امامت داشتند, افتخار می نمودند و تلاشهای آنان را می ستودند؛ امام صادقعلیه السلامدر ستایش زراره فرمودند : خدا زراره را رحمت کند  اگر زراره نبود احادیث پدرم از بین می‌رفت  و نیز در توصیف زراره، بُرید بن معاویه، محمد مسلم و ابوبصیر فرمودند: اگر این چهار نفر نبودند آثار نبوت قطع می‌شد و از دست می‌رفت.

تربیت شدگان مکتب امام باقر و امام صادقعلیه السلاماز نظر کمیت و کیفیت با دوره‌های پیش قابل مقایسه نیستند.  امام باقرعلیه السلامبه اندازه‌ای به شاگردان خود توجه داشت که در آستانه شهادت خویش سفارش تعلیم و تربیت آنها را به امام صادقعلیه السلامنمود. امام صادقعلیه السلامنیز در پاسخ پدر، گفت: (آنان را به گونه‌ای پرورش می‌دهم و پس از خود برجای که می‌نهم که در علوم دینی به کمال رسیده و هرجا که باشند به علم دیگری نیازمند نباشند).

امام صادقعلیه السلامبر پایه این عهد شاگردان خویش  را به بهترین شیوه و به صورت تخصصی تربیت نمود. در گزارشی که هشام بن سالم روایت می‌کند: مردی از اهالی شام برای مناظره با امام صادقعلیه السلامدر جمع علمی ایشان حضور می‌یابد و درخواست مناظره با ایشان را مطرح می‌کند. امام او را به شاگردان خویش ارجاع می‌دهد. وی در ابتدا نمی‌پذیرد و می‌گوید:” اُرید انت، تنها قصد مناظره با خودت را دارم”. امّا هنگامی که امام در جواب او می‌فرماید: “بر هر یک از این شاگردان من غلبه یافتی مانند آن است که بر من ظفر یافته‌ای” مرد شامی نیز پیشنهاد امام را قبول می‌کند سپس در علوم قرآنی با حمران، در ادبیات عرب با ابان بن تغلب، در فقه با زراره، در کلام و عقاید با مؤمن طاق، در مباحث توحید با هشام بن سالم و در مباحث امامت با هشام بن حَکم مناظره و بحث می‌نماید. توانایی شاگردان، لبخند رضایت را بر لبان مبارک امام می‌نشاند. مرد شامی که خود اهل علم و دانش بود نزد امام اعتراف می‌کند که از هماوردی با شاگردان آن حضرت درمانده است.

ابان بن تغلب(ره), یکی از این ستاره‌های پر فروغ دانش و فرزانگی است. شخصیت ابان و منزلت او نزد امام باقر و امام صادقعلیه السلاماز متون مختلف روایی و تاریخی مشهود است. امام صادقعلیه السلامبه ابان بن عثمان که خود از اصحاب دانشمند امام است  فرمود : ابان بن تغلب  سی هزار حدیث از من شنیده است (تو نیز) از او روایت کن  و به سلیم بن ابی حیه که درخواست هدیه علمی از ایشان داشت دستور داد: «نزد ابان بن تغلب برو که او احادیث بسیاری از من شنیده است آنچه او برای تو روایت کرد می توانی از جانب من روایت کنی».  ابان از جمله راویانی است که بارها رنج سفر دور و دراز کوفه تا مدینه برخود هموار کرد و در مقام شاگردی اهل بیتعلیهم السلامحداکثر تلاش خود را به کار بست تا جایی که پس از سالها سکونت در مدینه به مقام استادی حدیث می‌رسد و مروّج سخن و سیره معصومانمی‌شود و امام صادقعلیه السلامبه او می‌فرماید: «اجلس فی مسجد المدینه وافت الناس فانی اُحب ان یری فی ‌شیعتی مثلک: در مسجد مدینه بنشین و برای مردم فتوا بده چرا که من دوست دارم در میان شیعیانم مانند تو دیده شود.

نجاشی در همین نقل در بیان شخصیت مقبول علمی ابان نزد شیعه و اهل سنت می نویسد : وی چنان شان و منزلتی در میان شیعه و اهل سنت داشت که وقتی وارد مدینه می شد حلقه های درسی به دور او گرد می آمدند و ستونی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلمبه آن تکیه می زد برای او خالی می شد  و این امر نشان دهنده تعامل گسترده ابان با راویان و محدثان اهل سنت است تا جایی که اغلب رجالیان اهل سنت با وجود یادکرد تشیع وی ( که در راویان کوفی معروف است ) او را موثق و راستگو دانسته اند و روایات وی را پذیرفته اند و اذعان دارند که وی اهل غلو و بدعت در دین نبود, هر چند متعرض شیخین نمی شد امام علیعلیه السلامرا برتر از آن دو می دانست.

ابان را می توان از آغازگران مکتب حدیثی شیعه در کوفه دانست چرا که او شاید اولین کسی است که از شیعه تعریف خاصی را ارائه کرد . او می گوید : شیعه کسی است که وقتی مردم در گفتار پیامبرصلی الله علیه و آله و سلماختلاف پیدا کنند سخن علیعلیه السلامرا بپذیرد و وقتی در گفتار علی اختلاف کنند سخن جعفر بن محمدعلیه السلامرا قبول کند.

ابان بن تغلب، راوی بزرگ کوفی است اما به دلیل سفرهای فراوان به مدینه و کسب دانش از امامان معصومعلیهم السلاممی توان او را تربیت شده امام صادقعلیه السلاممیراث دار حدیثی مدینه و نماینده اهل بیتعلیهم السلامدر کوفه به شمار آورد. کوفه در نیمه اول قرن دوم هجری به دلیل حضور ابوحنیفه و تفکر رأی گرای او گرایش شدیدی به قیاس و اجتهاد دارد و این تفکر حتی بر عالمان شیعی نیز تأثیر گذارده تا جایی که امام صادقعلیه السلامدر جریان دیه قطع انگشتان, ابان را از غلطیدن به دام قیاس پرهیز می‌دهد و در حقیقت او و شاگردان دیگرش را به گونه‌ای در میانه نص و اجتهاد یا عقل‌گرایی هدایت شده نگاه می‌دارد. به هر روی سخن سوزناک امام صادقعلیه السلامدر رثای فقدان ابان بن تغلب خود سند گویایی است از منزلت ایشان نزد اهل بیتعلیهم السلامکه با رفتن وی چنان رخنه ای در شیعه  ایجاد شد که  قلب امام را به درد آورد.

گزاره‌های گوناگون تاریخی بر نقش پر ثمر ابان بن تغلب در فهم، حفظ، نقل، شرح و بسط دانش ائمه در موضوعات گوناگون گواهی می‌دهد. نجاشی درباره او می‌نویسد: ابان که خدا رحمتش کند در همه شاخه‌های علمی پیشتاز بود، در قرآن، فقه، حدیث، ادبیات، قواعد زبان عربی و نحو کتابهایی تألیف کرده است.  ابان از استادان قرائت بوده و اغلب مترجمان او را قاری یا مقری دانسته اند ، قرائت ابان بر اساس سخن نجاشی و شیخ ، قرائتی ممتاز و خاص بود که بخش هایی از آن در منابع باقی مانده است ، از جمله ابن جنی در المحتسب و نحاس در اعراب القرآن پاره ای از این اختلافات را بیان کرده اند و سفیان بن عیینه که شاگرد  او بود وی را به فصاحت و بلاغت می ستود . ابن ندیم و شیخ طوسی  شماری از آثار او را ذکر کرده‌اند. ابن عدی در الکامل نیز از اخبار و آثار او سخن گفته و معتقد است که در باره وی روایت ضعفی نرسیده و او صالح الروایه است . تألیفات و نگاشته‌های منسوب به ابان به قدری مهم و فراوان هست که فؤاد سزگین در تاریخ التراث العربی او را نویسنده‌ای جلیل القدر می‌خواند . اگر چه این نگاشته‌های ارجمند، بسان سایر میراث مکتوب عالمان کهن،  دستخوش حوادث روزگار شده و از آفات و آسیبهای گوناگون در امان نمانده امّا این اطمینان وجود دارد که محتوای بخش قابل توجهی از این میراث علمی به کتابها و نگاشته های پسین راه پیدا کرده و هم اینک در دسترس پژوهندگان علم و دانایی قرار دارد و دقیقا به همین دلیل و نیز شخصیت علمی ابان در میان شاگردان امام صادقعلیه السلام، بازیابی آثار علمی او دارای اهمیت و اولویت است و می‌تواند در معرفی کاملتر چهره علمی ابان مؤثر واقع گردد.

آقای محمد حسین مدنی, پژوهشگر گروه احیاء, در  پژوهش حاضر با تتبع گسترده در نصوص روایی و تاریخی موجود علاوه بر بازیابی اقوال و آراء ابان بن تغلب در حوزه‌های گوناگون، سه کتاب ابان با عناوین الفضائل، غریب القرآن یا معانی القرآن ابان و کتاب القراءآت را بازسازی نموده است که هر یک در بخشی جداگانه برای اولین بار در جهان اسلام عرضه می گردد؛ این میراث بازسازی شده اگر چه اصالت و قدمت نخستین را ندارد، امّا می‌تواند اندکی از فراوان دانش ابان را انعکاس دهد. گروه احیاء و بازیابی متون کهن تفسیری پژوهشکده تفسیر اهل بیت (علیهم السلام) ضمن سپاس از محقق ارجمند این پژوهش، از اساتید بزرگوار ایشان آقایان دکتر محمد علی مهدوی راد, دکتر محمد کاظم رحمان ستایش و دکتر علی راد که تلاش پرارزش راهنمایی, مشاورت و ارزیابی این اثر  را بر عهده داشته‌اند, قدردانی می‌نماید و برای همۀ خدمتگزاران نشر معارف وحیانی، پاداش فراوان از خدای بزرگ مسئلت می‌کند.