351 - آثار یقین: توکل

وَ اجْعَلْ يَقِينِي أَفْضَلَ الْيَقِينِ.[۱]

در بررسی آثار و برکات یقین، ذیل این فراز نورانی از دعای مکارم الاخلاق، اثر مهم صبر توضیح داده شد. دومین اثر یقین در زندگی انسان، توکل است. انسان موقن، در زندگی به خدا اعتماد می‌کند.
در روایتی از امیر مؤمنان علی علیه السلام آمده است که می‌فرماید:
التَّوَكُّلُ مِنْ قُوَّةِ الْيَقِين.[۲]
توکل، اعتماد و تکیه بر خدا نتیجه قوّت یقین است، هر چه انسان یقین قوی‌تری داشته باشد، خداوند منان را تکیه‌گاه محکم‌تری در زندگی می­یابد.
در روایت دیگری می‌فرماید:
بِحُسْنِ التَّوَكُّلِ يُسْتَدَلُّ عَلَى حُسْنِ الْإِيقَان.[۳]
برای نیکویی یقین، به نیکویی توکل استدلال می‌شود. به تعبیر دیگر هر چه توکل انسان بیشتر باشد، یقین انسان نیکوتر است.
مفهوم شناسی توکل
توکل چیست؟ پاسخ به این پرسش در روایتی از پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم آمده است. در متن این روایت پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم از جبرئیل تفسیر چندین مفهوم مهم از جمله مفهوم توکل را می­پرسد که پاسخ جبرئیل به تفسیر توکل چنین است:
الْعِلْمُ بِأَنَّ الْمَخْلُوقَ لَا يَضُرُّ وَ لَا يَنْفَعُ وَ لَا يُعْطِي وَ لَا يَمْنَعُ وَ اسْتِعْمَالُ الْيَأْسِ مِنَ الْخَلْقِ فَإِذَا كَانَ الْعَبْدُ كَذَلِكَ لَمْ يَعْمَلْ لِأَحَدٍ سِوَى اللَّهِ وَ لَمْ يَرْجُ وَ لَمْ يَخَفْ سِوَى اللَّهِ وَ لَمْ يَطْمَعْ فِي أَحَدٍ سِوَى اللَّهِ فَهَذَا هُوَ التَّوَكُّل.‏[۴]
می‌فرماید توکل یعنی علم و دانستن این معنا که هیچ مخلوقی نه می‌تواند به انسان ضرری بزند و نه می‌تواند سودی برساند؛ نه می‌تواند چیزی به انسان بدهد و نه می‌تواند چیزی را از انسان بگیرد؛ و در نتیجه این علم، به مرحله نومیدی از خلق و اتکای به خالق می­رسد. کسی که به چنین علمی دست یابد، دیگر جز برای خدا کاری نمی‌کند، نه به غیر خدا امید و طمعی می­بندد و نه از غیر خدا می­ترسد. این معنای توکل است.
چنین اعتماد راسخی به خدا از آثار یقین است. اگر انسان یقین پیدا کند همه کاره جهان خداست، «لا إله إلّا الله» و جز خدا در جهان کاره‌ای نیست؛ «لا مؤثر فی الوجود»، و باور داشته باشد که:
اگر تیغ عالم بجنبد ز جای نبُرّد رگی تا نخواهد خدای
قطعاً چنین علم و یقینی، حال معنوی توکل را به دنبال خواهد داشت.