بررسی مسأله انقطاع عذاب اخروی از دیدگاه آیات و روایات

چکیده :

پایان‌نامۀ پیش رو با موضوع «بررسی مسأله انقطاع عذاب اخروی از دیدگاه آیات و روایات»، با پژوهش در مسأله عذاب در قیامت از نظر کمی (طول مدت) درصدد پاسخگویی به این مسأله می‌باشد که با توجه به اینکه قرآن کریم و روایات به صراحت خبر از عذاب گناهکاران در قیامت می‌دهد آیا این وعدۀ عذاب به معنای تعذیب جاودانه و همیشگی خواهد بود یا خیر؟ مفسران، محدثان، عرفا، متکلمین و . . . پیرامون این موضوع نظرات متفاوتی بیان نموده‌اند. در این میان این مسأله که عده‌ای از گناهکاران همچون مؤمنین مرتکب کبیره پس از تحمل عذاب به اندازۀ گناهانشان و نه بیشتر، از عذاب رهایی خواهند یافت با اتکا به آیات قرآن کریم و نص صریح روایات قابل فهم بوده و مورد تأیید همگان می‌باشد. در مقابل پیرامون برخی دیگر از گناهکاران که در قرآن کریم و روایات به آنان وعدۀ خلود در عذاب داده شده است، اختلاف نظر وجود دارد. عده‌ای خلود را به معنای دوام و ابدیت گرفته‌اند، بنابراین مراد از خلود در عذاب را تعذیب جاودانه معنا کرده‌اند، آنان دلایل عقلی و نقلی متعددی برای صحت ادعای خود مطرح نموده‌اند از جمله اینکه خداوند در قرآن می‌فرماید: ﴿خالِدينَ فيها لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ﴾ (بقره، ۱۶۲) از آنجا که خداوند در این آیه و آیات مشابه بسیاری وعده خلود در عذاب را بیان نموده است و امکان خلف وعده برای خداوند محقق نیست در نتیجه عذاب همیشگی خواهد بود.

اما برخی دیگر خلود را به معنای مدت زمان طولانی می‌پندارند و عذاب اخروی را پایان‌پذیر تصور می‌کنند. آنان برای اثبات ادعای خود یادآور می‌شوند که عذاب جاوید با عدل خداوند سازگار نخواهد بود چرا که این عذاب نامحدود در آخرت در برابر گناهی محدود در دنیا رخ خواهد داد که چنین چیزی از عدل خدا به دور است. ایشان با تکیه بر آیاتی نظیر ﴿خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْ‌ضُ إِلَّا مَا شَاءَ رَ‌بُّكَ﴾ (هود، ۱۰۷) خلود در عذاب را وابسته به دوام آسمان و زمین دانسته و با توجه به آیاتی که آسمان و زمین را نابود شدنی می‌دانند، عذاب را پایان‌پذیر می‌شمرند.

در این کار سعی شده است از منابع مختلف شیعی و گاه سنی در حوزه: قرآن و تفسیر، حدیث، کلام، فلسفه و عرفان بهره گرفته شود. عناوین و سرفصل‌هایی چون: واژه‌شناسی خلود در دو بعد لغوی و اصطلاحی، بررسی نظریۀ انقطاع عذاب اخروی و همچنین نظریۀ خلود در عذاب و معرفی و نقد و بررسی ادلۀ موافقین این دو نظریه از دو حیث عقلی و نقلی حاصل تتبع و سیر در این حوزه‌ها می‌باشد. آنچه در این اثر خواهید دانست این است که: انسان‌ها در قیامت چند گروهند: عده‌ای که تمام عمر در دنیا در طاعت و بندگی حضرت حق به سر برده‌اند و سرانجام به درجات بالای بهشت و لقای پروردگار دست می‌یابند. عده‌ای دیگر با پرهیز از کبایر تنها مرتکب صغایر شده‌اند و در نتیجه با توبه از آنها به وعده قرآن ﴿إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلاً كَريماً﴾ (نساء‍، ۳۱) به بهشت الهی داخل می‌شوند. دستۀ دیگر در زندگی مرتکب کبایر نیز می‌گردند اما با رجوع به فطرت خداجوی خویش راه حق را یافته و ندای توبه سر می‌دهند و خداوند نیز آنها را مورد رحمت و مغفرت قرار داده و به بهشت خویش می‌خواند. گروه بعد کسانی‌اند که مرتکب گناه چه کبیره و چه صغیره شده‌اند، اما فرصت توبه نیافته و مرده‌اند خداوند سرنوشت اینان را موکول به مشیت خود کرده است. گویی آنان در خوف عذاب و رجای مغفرت خواهند ماند. اینان به تناسب اعمال زشتی که مرتکب شده‌اند یا از همان ابتدا به واسطه اعمال صالحی که از پیش فرستاده‌اند و یا شفاعت مؤمنین، فرشتگان، انبیاء و اولیاء و در نهایت خود خداوند بخشوده شده و به بهشت وارد می‌گردند و یا اینکه به دوزخ رفته و در درکات آن متحمل عذاب‌های گوناگون می‌گردند و پس از تحمل عذاب و پاکیزه گشتن از چرکابه‌های متعفن گناه و زدوده شدن از زنگارهای هوای نفس در نهایت از دوزخ خارج شده و به بهشت الهی وارد می‌گردند. حاصل اینکه یک گروه الی الابد در دوزخ می‌مانند و آن همان کافران مشرکند.