فروتنی و تواضع (۲)
وَ ألبِسْنِي زِينَةَ المُتّقينَ في... خَفضِ الجَناح.[۱]
در تبیین هشتمین زیور از زیورهای انسان‌های باتقوا و شایسته که با تعبیر «خفض الجناح» آمده است، توضیح این عبارت بیان شد و گفتیم این تعبیر کنایه از فروتنی و تواضع است.
حال، این سؤال مطرح می‌شود که تواضع در فرهنگ روایات اهل بیت (علیهم السّلام) چگونه معنا شده است؟
در روایات، تواضع دو گونه معنا شده است: یک نوع به صورت جامع و کلی و یکی هم به صورت مصداقی.
از جمله روایاتی که به صورت جامع، تواضع را معنا کرده‌اند این روایت است که با سند صحیح از امام رضا (علیه السّلام) نقل شده است:
التَّواضُعُ أن تُعطِيَ النّاسَ ما تُحِبُّ أن تُعطاهُ.[۲]
فروتنى آن است كه با مردم چنان رفتار كنى كه دوست دارى با تو رفتار شود.
در روایت صحیح السند دیگری از آن حضرت، همین معنا با توضیح بیشتری آمده است. امام رضا (علیه السّلام) در پاسخ به «ابن جهم» كه از ايشان پرسيد: حدّ و مرز تواضع كه هرگاه بنده آن را به كار بندد فروتن است، چيست؟ فرمود:
التَّواضُعُ دَرَجاتٌ: مِنها أن يَعرِفَ المَرءُ قَدرَ نَفسِهِ فيُنزِلَها مَنزِلَتَها بقَلبٍ سَليمٍ، لا يُحِبُّ أن يأتيَ إلى أحَدٍ إلّا مِثلَ ما يُؤتى إلَيهِ؛ إن رأى سَيّئةً دَرأها بِالحسَنَةِ، كاظِمُ الغَيظِ، عافٍ عَنِ النّاسِ، و اللَّهُ يُحِبُّ المُحسِنينَ.[۳]
فروتنى درجاتى دارد: يكى از آنها اين است كه انسان اندازه خود را بشناسد و با طيب خاطر خود را در آن جايگاه قرار دهد، دوست داشته باشد با مردم همان‌گونه رفتار كند كه انتظار دارد با او رفتار كنند، اگر بدى ديد آن را با خوبى جواب دهد، خشم خود را فرو خورَد و از مردم درگذرد، و خداوند نيكوكاران را دوست دارد.
مصادیقی که در این روایت برای تواضع بیان شده است، در جای خود مورد بحث قرار می‌گیرد، اما نکته مهمی که در این روایت وجود دارد و نیاز به توجه دقیق دارد، تعریف کلی تواضع است که آن را به شناخت اندازه خود معنا کردند.
اگر انسان قدر و منزلت خود را نداند، یا خود را بیشتر از آنچه هست، می‌داند که می‌شود «تکبر»، یا خود را کمتر از آنچه هست، تصور می‌کند، که می‌شود «تذلل»، اما حد وسط آن که خود را همچنان که هست، بداند، می‌شود «تواضع».
