حدیث
عيون أخبار الرضا عليه السلام : حدّثنا عليّ بن أحمد بن عمران الدقّاق ، قال : حدّثنا محمّد بن هارون الصوفى ، قال : حدّثنى أبو تراب عبيد اللَّه بن موسى الرويانى ، عن عبد العظيم بن عبد اللَّه الحسنى ، قال : قُلتُ لِأَبى جَعفَرٍ مُحمَّدِ بنِ عَلِيِّ الرِّضا عليه السلام : يَابنَ رَسولِ اللَّهِ ! حَدِّثنى بِحَديثٍ عَن آبائِكَ عليهم السلام ... فَقالَ : حَدَّثَنى أبى، عَن جَدّى، عَن آبائِهِ عليهم السلام، قالَ : قالَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام : مَن أيقَنَ بِالخَلَفِ جادَ بِالعَطِيَّةِ .
[۱]
ترجمه
حضرت عبد العظيم عليه السلام : به امام جواد عليه السلام گفتم : اى فرزند پيامبر خدا! از پدرانت براى من حديثى روايت فرما ... .
فرمود : «پدرم از جدّم از پدرانش نقل نمود كه امير مؤمنان عليه السلام فرمود : كسى كه به جاى‌گزين شدن [مالى كه آن را انفاق مى‌كند] باور داشته باشد ، بذل و بخشش مى‌كند» .
شرح
اين سخن، اشاره به اين معناست كه مردم در بذل و بخشش، دو دسته اند:
دسته اوّل: كسانى كه سخن خداوند متعال را در باره جايگزين كردن، باور ندارند. چنين افرادى از بخشيدن مال خود به ديگران بخل مى‌ورزند ؛ چون بخشش را موجب كاهش مال خود مى‌پندارند.
دسته دوم: كسانى كه وعده خداى متعال را در جاى‌گزين ساختن، باور دارند . چنين افرادى به آسانى، مال خود را به نيازمندان مى‌بخشند.
در اين باره از امام صادق عليه السلام نيز روايت شده كه فرمود:
حَسْبُ البخيلِ مِن بُخلِهِ سُوءُ الظَّنِّ بربِّهِ ، مَن أيقَنَ بالخَلَفِ جادَ بالعَطيّةِ .
[۲]در بخل بخيل، همين بس كه به خداى خود، بدگمان است . كسى كه به جاى‌گزين شدن [مالى كه مى‌بخشد] يقين داشته باشد، بذل و بخشش مى‌كند .
در تبيين حديثِ ياد شده، چند نكته قابل ذكر است:
۱ . اين حديث، ريشه در اين آيه دارد كه تصريح مى‌كند:
(وَ مَا أَنفَقْتُم مِّن شَىْ‌ءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ .[۳]آنچه انفاق كنيد، خداوند، آن را جاى‌گزين مى‌نمايد) .
۲ . يكى از آثار مهمّ باورهاى دينى، زدوده شدن صفت رذيله «بخل» و آراسته شدن جان به زيور «جود و سخاوت» است.
۳ . كسانى كه وعده خداوند متعال را باور دارند، نه تنها پرداخت حقوق واجب مالى، بلكه بذل و بخشش‌هاى مستحب و نيكوكارى نيز بر آنها آسان است.
۴ . كسانى كه از انفاق مال خود در راه خدا امتناع مى‌كنند، بايد در ايمان خود به خداوند متعال ترديد نمايند.
۵ . آنچه خداوند متعال، جاى‌گزين مالى مى‌نمايد كه انفاق شده، موجب بركت زندگى است . بنا بر اين، يكى از راه‌هاى زياد شدن روزى و بابركت شدن آن، انفاق است . در حديثى از امام صادق عليه السلام آمده:
الصَّدَقةُ تَقضِى الدَّينَ ، و تُخلِفُ بِالبَرَكَةِ .
[۴]
صدقه دادن قرض را ادا مى‌كند و بركت بر جاى مى‌گذارد .
شايان ذكر است كه وعده خداوند متعال به جاى‌گزين كردن مالى كه انفاق مى‌گردد، بدين معنا نيست كه هر كس مالى را از هر راهى به دست آورد و در هر راهى بذل و بخشش كرد، خداوند، آن را جاى‌گزين مى‌نمايد؛ بلكه مقصود، آن است كه اگر مالى از راه حلال تحصيل شود و در راه حق مصرف گردد، خداوند متعال، آن را جاى‌گزين مى‌نمايد . اين معنا در حديثى از امام صادق عليه السلام با صراحت بيان شده است.[۵]
[۱]عيون أخبار الرضا عليه السلام : ج۲ ص۵۳ - ۵۴ ح۲۰۴ ، بحار الأنوار : ج۹۳ ص۱۱۵ ح۶ . نيز ، ر . ك : همين كتاب : ح ۹۳ .
[۲]ميزان الحكمة : ج ۱ ص ۵۰۷ ح ۱۷۱۴ .
[۳]سبأ : آيه ۳۹ .
[۴]ميزان الحكمة : ج ۶ ص ۲۲۲ ح ۱۰۵۲۲ .
[۵]ر . ك : ميزان الحكمة : ج ۱۲ ص ۳۸۲ ح ۲۰۶۸۳ .
