ترک احسان نابجا (۶)
وَ ألبِسْنِي زِينَةَ المُتّقينَ في... [ترک] الإفضالِ على غَيرِ المُستَحِق.[۱]
بحث در تبیین این فراز نورانی بود که طبق آن ترک احسان به کسی که شایستگی آن را ندارد، از جمله زینت‌های اهل تقوا شمرده شده است. در جمع‌بندی روایات مربوط به احسان که دسته‌ای می‌گویند رعایت اهلیت لازم است و دسته دیگر می‌گویند لازم نیست، چند وجه جمع بیان شد. وجه جمع دیگر این است که در اهلیت داشتن یا نداشتن افراد، میزان احسان به آنها متفاوت است، همچنان که حالات افراد نیز در شایستگی آنها اثرگذار است.
درباره اینکه مقدار احسان باید متناسب با اهلیت احسان شوندگان باشد، می‌توان از این روایت که مرحوم کلینی آن را در کافی آورده است، سود جست:
«مُعَلّى بن خُنَيس» می‌گوید: امام صادق (علیه السّلام) با انبانى از نان بيرون آمد و با هم به سايبان بنى ساعده رفتيم. ديديم عدّه‌اى خوابيده‌اند. حضرت نان‌ها را آهسته در مى‌آورد و كنار هر كدام، يكى دو قرص مى‌گذاشت تا به آخرين نفر آنها رسيد و برگشتيم. عرض كردم: قربانت گردم، آیا اينها حق را مى‌شناسند [به امامت و ولايت شما معتقدند]؟ حضرت فرمود:
لَو عَرَفوا لَواسَيناهُم بِالدُّقَّةِ وَ الدُّقَّةُ هِيَ الْمِلْح.[۲]
اگر مى‌شناختند نمك هم به آنها كمك مى‌كرديم.
یعنی اگر امامت را قبول داشتند، حضرت مقدار بیشتری به آنها احسان می‌نمود و علاوه بر نان، نمک نیز که نوعی خورش محسوب می‌شده است، به آنها می‌بخشید. پس در احسان و نیکی باید به هر کس به اندازه‌ای که استحقاق دارد کمک کنیم.
در مورد تأثیر حالات افراد در اهلیت داشتن برای احسان نیز می‌توان به این روایت که آن هم در کافی نقل شده است، اشاره نمود:
«مصادف» می‌گوید: در بين راه مكّه و مدينه همراه امام صادق (علیه السّلام) بودم كه ديديم مردى در كنار درختى افتاده است. حضرت فرمود: راه را به طرف اين مرد كج كنيم. مى‌ترسم از تشنگى به اين حال افتاده باشد. پس، راه خود را به طرف او كج كرديم. ديديم مردى از فراسیان[۳]است با موهاى بلند. حضرت از او پرسيد: آيا تشنه‌اى؟ عرض كرد: آرى. حضرت به من فرمود: اى مصادف! پياده شو و به او آب بده. من پياده شدم و به او آب دادم. سپس سوار شديم و رفتيم. من عرض كردم: اين مرد نصرانى بود، آيا به يك نصرانى احسان مى‌كنى؟ فرمود:
نَعَم إذا كانوا في مِثلِ هذا الحالِ.[۴]
اگر در چنين وضعى بودند، آرى.
بنا بر این، در احسان کردن به دیگران باید حالات آنها را در نظر گرفت و متناسب با حال آنها به آنها کمک نمود.
[۳]«فراسیان» گروهی از مسیحیان هستند که ویژگی آنها بلند گذاشتن موهایشان به عنوان ترک زینت‌های دنیوی است.
