تحلیل ساختاری اسلوب تهکّم در خطبه‌های نهج‌البلاغه

نشریه : پژوهشنامه نهج البلاغه

نویسنده : پديدآورنده : رسول دهقان ضاد
پديدآورنده : ایمان موسوی مهربانی

چکیده :

اسلوب تهکّم همواره یکی از متداول­ترین شیوه­ های ادبی جهت تنبیه و هوشیاری مخاطب بوده است. بدین صورت که متکلم جهت توهین، تحقیر و یا تنبیه مخاطب، لفظی را به­جای لفظی دیگر می‌آورد؛ مانند زمانی که مدح را به جای ذم و وعد را به جای وعید به کار گیرد. این صنعت بلاغی در هر دو علم معانی و بیان مورد نظر دانشمندان بلاغت بوده است و امام علی(ع) در بسیاری از خطبه ­های نهج­ البلاغه با اهداف مختلف از این صنعت ادبی بهره گرفته ­اند. جستار حاضر می­ کوشد تا ضمن استخراج نمونه ­های مختلف اسلوب تهکّم از میان سخنانِ حضرت، به تحلیل و ارزیابی آن­ها پرداخته و هر کدام از آنها را در طبقه ­بندی خاص خود قرار دهد. یافته‌های پژوهش نشان می­ دهد، بیشترین نمونه‌های تهکم در خطبه‌های نهج‌البلاغه در حیطه علم معانی می‌گنجد و در قالب جمله‌های خبری که از اغراض ثانویه برخوردار است، نمود دارد و اسلوب تهکم با استمداد از علم بیان، گسترۀ کمتری را به خود اختصاص داده است. همچنین دلیل استفاده حضرت از این ساختار در بیشتر خطبه‌ها، تنبیه و بیداری دوستان و یاران خویش است و فقط در مواردی خاص از این اسلوب جهت تحقیر و توهین استفاده نموده ­اند.