العقل : الحجر والنهى . ورجل عاقل وعقول . وقد عقل يعقل عقلا ومعقولا أيضا ، وهو مصدر ، وقال سيبويه ، هو صفة . وكان يقول : إنّ المصدر لا يأتى على وزن مفعول البتة ، ويتأول المعقول فيقول : كأنّه عقل له شى ء أى حبس وأيد وشدد . قال : يستغنى بهذا عن المفعل الذى يكون مصدرا . ۱
(عقل) العين والقاف واللام أصل واحد منقاس مطرد يدلّ عظمه على حبسه فى الشى ء أو ما يقارب الحبسه من ذلك العقل وهو الجاس عن ذميم القول والفعل . ۲
العقل : نقيض الجهل عقل يعقل عقلا فهو عاقل . والمعقول : ما تعقله فى فؤادك . ويقال : هو ما يفهم من العقل وهو والعقل واحد . كما تقول : عدمت معقولا أى ما يفهم منك من ذهن أو عقل قال وعقل : «فقد أفادت لهم حلما وموعظه لمن يكون له إرب ومعقول» وقلب عاقل عقول ، قال وعقل : بلسان سؤول ، وقلب عقول وعقل بطن العريض بعد ما استطلق استمسك . ۳
چيستىِ عقل
روايات ، به طور كلّى ، سه معنا و مفهوم از عقل را در اختيار ما قرار مى دهند كه عبارت اند از :
1 . نيرويى كه بدان ، خوبى ها و بدى ها و تفاوت ها و زمينه هاى آن ، شناخته مى گردد ، و اين ، معيار تكليف شرعى است .
2 . ملكه اى كه انسان را به انتخاب خوبى ها و پرهيز از بدى ها فرا مى خواند .
3 . تعقّل و دانستن ؛ از اين روست كه در برابر جهل و نادانى قرار مى گيرد ، نه در برابر ديوانگى . بيشترين كاربرد از عقل در احاديث ، معناى دوم و سوم است . ۴
امّا آنچه كه مرحوم كلينى در مفهوم اين موضوع ، در اختيار ما قرار مى دهد ، طبق
1.الصحاح ، ج ۵ ، ص ۱۷۶۹ .
2.معجم مقاييس اللغة ، ج ۴ ، ص ۶۹ .
3.العين ، ج ۱ ، ص ۱۵۹ .
4.خردگرايى در قرآن و حديث ، ص ۱۹ .
