شرح و حاشیه نویسى بر «صحیفه سجّادیه» در قرن های ۱۲ و ۱۳

شرح و حاشیه نویسى بر «صحیفه سجّادیه» در قرن های ۱۲ و ۱۳

در این نوشته 26 شرح و حاشیه بر صحیفه سجادیه به اجمال معرفی شده است.

صحیفه سجّادیه ، مشتمل بر ۵۴ دعا با مضامین بلند از سید الساجدین على بن حسین علیه السلام است. بر این کتاب شریف که به «زبور آل محمّد صلى الله علیه و آله » نیز شهرت دارد ، شرح و حاشیه هاى بسیارى نوشته شده است. شروح و حواشى نگاشته شده در قرن دوازدهم و سیزدهم بدین قرار است:

قرن دوازدهم

۱ . نور الأنوار فى شرح کلام خیر الأخیار ، از سید نعمة اللّه بن عبد اللّه جزایرى (م ۱۱۱۲ق). این شرح ، در سال ۱۳۱۶ ق ، در تهران به چاپ رسیده است.[۱]

۲ . شرح ملحقات الصحیفة السجادیة ، از سید نعمة اللّه بن عبد اللّه جزایرى.[۲]

۳ . الفوائد الصحیحة فى شرح الصحیفة ، از احمد بن محمّد امین قزوینى (م بعد از ۱۱۱۷ ق)[۳].[۴]

۴ . شرح الصحیفة ، از [محمّد] هادى بن محمّد صالح مازندرانى (م ۱۱۲۰ ق). این شرح به فارسى است و به عنوان ترجمه نیز از آن ، یاد شده است.[۵]

۵ . ریاض السالکین فى شرح صحیفة سید الساجدین ، از سید صدر الدین على خان بن احمد مدنى شیرازى (م ۱۱۲۰ ق). شرح بسیار مفصّلى است بر صحیفه سجّادیه. این کتاب از سال ۱۲۷۱ تا ۱۴۱۲ ق ، شش بار به چاپ رسیده است که چاپ آخر آن با تحقیق سید محسن امینى ، توسّط انتشارات جامعه مدرّسین حوزه علمیه قم ، در هفت مجلّد ، صورت گرفته است.[۶]

۶ . شرح الصحیفة السجّادیة ، از حسن بن عبد الرزاق لاهیجى قمى (م ۱۱۲۱ ق).[۷]

۷ . شرح الصحیفة السجّادیة ، از محمّد سلیمان بن تاریقلى گرجى اصفهانى (م بعد از ۱۱۲۵ ق).[۸]۸ . شرح الصحیفة السجادیة ، از محمّد حسین بن حسن دیلمانى گیلانى لنبانى (م ۱۱۲۹ ق)[۹].[۱۰]

۹ . حاشیة الصحیفة السجادیة الکاملة ، از عبد اللّه بن عیسى افندى (م ۱۱۳۰ ق).[۱۱]

۱۰ . تعلیقات على شرح الصحیفة لعلى خان مدنى ، از محمّد بن محمّد باقر مختارى (م ۱۱۳۳ ق).[۱۲]

۱۱ . شرح الصحیفة ، از ابوالحسن بن محمّد طاهر فتونى (م ۱۱۳۸ ق).[۱۳]

۱۲ . شرح الصحیفة السجادیة ، از یعقوب بن ابراهیم بختیارى (م ۱۱۴۸ ق).[۱۴]

۱۳ . شرح الصحیفة ، از سید محمّد ابراهیم بن محمّد معصوم (م ۱۱۴۹ ق).[۱۵]

۱۴ . حاشیه بر ریاض السالکین ، از سید عبد اللّه بن نور الدین جزایرى (م ۱۱۷۳ ق).[۱۶]

۱۵ . شرح الصحیفة الکاملة ، از سید عبد الدین بن نور الدین جزایرى.[۱۷]

۱۶ . شفاء الصدور فى شرح الزبور ، از سید عبد الرحیم بن محمّد حسینى موسوى شهرستانى (ق ۱۲ ق). این شرح از شروح مفصّل صحیفه سجّادیه است.[۱۸]

۱۷ . شرح الصحیفة السجّادیة ، از سید قوام الدین بن نصیر الدین مرعشى (ق ۱۲ ق). شرح مزجى متوسّطى است که مؤلّف در آن ، بیشتر به جنبه هاى ادبى توجّه دارد.[۱۹]۱۸ . ریاض العارفین ، از شاه محمّد بن محمّد شیرازى دارابى (ق ۱۲ ق). شرح مزجى مختصرى بر صحیفه سجّادیه است و در آن ، بیشتر به ضبط نسخه صحیح و جنبه هاى ادبى اهتمام شده است.[۲۰]

۱۹ . شرح الصحیفة السجّادیة ، از محمّد بن محمّد رضا مشهدى قمى (ق ۱۲ ق).[۲۱]

۲۰ . شرح الصحیفة السجّادیة ، از حسن بن عباس بن محمّد بلاغى ربعى نجفى (م ق۱۲ ق).[۲۲]

قرن سیزدهم

۲۱ . اللوامع (لوامع الأنوار) العرشیة فى شرح الصحیفة السجادیة ، از سید میرزا محمّد باقر بن محمّد طبیب موسوى شیرازى ملّا باشى (م ۱۲۲۹ ق). شرح مزجى بسیار مفصّلى ، شامل مطالب فلسفى است که به شرح سید على خان مدنى نزدیک است و به گفته برخى از اهل فضل ، از شرح ابن میثم ، دقیق تر است.[۲۳]این کتاب ، چاپ شده است.

۲۲ . شرح الصحیفة ، از محمّد باقر حسینى فارسى شیرازى (م بعد از ۱۲۳۱ ق).[۲۴]

۲۳ . شرح الصحیفة ، از محسن بن احمد شامى حسینى یمانى زیدى (م ۱۲۵۱ ق).[۲۵]

۲۴ . آمال العارفین فى شرح صحیفة سید الساجدین ، از عبد الوهاب بن محمّد صالح بَرَغانى قزوینى (م ح ۱۲۹۵ ق). شرحى مزجى و بسیار مفصّلى است حاوى احادیث ، گفته هاى فلسفى ، عرفانى و نظریات سید على خان مدنى.[۲۶]۲۵ . شرح صحیفة سجادیه ، از [محمّد بن] سلیمان تنکابنى (م ۱۳۱۰ ق). ترجمه و شرح مختصرى از صحیفه است.[۲۷]

۲۶ . شرح صحیفه ، از مصطفى بن محمّد خویى (ق ۱۳ ق).[۲۸]


[۱]فهرست نسخ خطّى كتاب خانه آیة اللّه مرعشى ، ج ۱۰ ، ص ۱۵ (ش ۳۶۱۶) ؛ الذریعة ، ج ۱۳ ، ص ۳۵۸ ؛ معجم المطبوعات العربیة فى ایران ، ص ۳۲۳.

[۲]الذریعة ، ج ۱۴ ، ص ۸۷ (ش ۱۸۴۵)و ج ۵ ، ص ۲۷۱ (ش ۱۲۸۹).

[۳]وى ، دانشمندى جامع الأطراف بوده و در علوم ریاضى دستى داشته و گویا در قزوین ، اقامت داشته است. (مستدرك أعیان الشیعة ، ج ۶ ، ص ۲۱).

[۴]همان جا .

[۵]الذریعة ، ج ۱۳ ، ص ۳۵۹.

[۶]فهرست نسخ خطّى كتاب خانه آیة اللّه مرعشى ، ج ۳ ، ص ۴۰ (ش ۸۴۵) و ج ۴ ، ص ۱۰۱ (ش ۱۳۱۵) ، ص ۱۹۴ (ش ۱۴۱۱) و ج ۱۸ ، ص ۱۱ (ش ۶۸۱۳) ؛ فهرست نسخ خطّى كتاب خانه مجلس شوراى اسلامى ، ج ۳۵ ، ص ۲۶۷ (ش ۱۲۳۰۱) و ص ۳۱۲ (ش ۱۲۳۵۳) و ج ۳۵ ، ص ۳۲۲ (ش ۱۲۳۶۱) و ص ۳۳۰ ، (ش ۱۲۳۶۹).

[۷]الذریعة ، ج ۱۳ ، ص ۳۴۶.

[۸]تراجم الرجال ، ج ۳ ، ص ۲۶۱.

[۹]مؤلّف این كتاب ، متّهم به گرفتن شرح خود از شرح سید على خان مدنى بوده است.

[۱۰]موسوعة طبقات الفقهاء ، ج ۱۲ ، ص ۳۶۰ ؛ الذریعة ، ج ۱۳ ، ص ۳۵۰.

[۱۱]أعیان الشیعة ، ج ۸ ، ص ۶۵.

[۱۲]الذریعة ، ج ۶ ، ص ۱۲۴.

[۱۳]موسوعة طبقات الفقهاء ، ج ۱۲ ، ص ۲۱.

[۱۴]الذریعة ، ج ۱۳ ، ص ۳۵۹ ؛ أعیان الشیعة ، ج ۱۰ ، ص ۳۰۷.

[۱۵]الذریعة ، ج ۱۳ ، ص ۳۴۶.

[۱۶]موسوعة طبقات الفقهاء ، ج ۱۲ ، ص ۲۰۱.

[۱۷]أعیان الشیعة ، ج ۲ ، ص ۳۳۵.

[۱۸]فهرست نسخ خطّى كتاب خانه آستان قدس رضوى ، ج ۱۵ ، ص ۳۲۵ (ش ۹۷۹۹).

[۱۹]فهرست نسخ خطّى كتاب خانه آیة اللّه مرعشى ، ج ۱ ، ص ۲۴۱ ، (ش ۲۱۱).

[۲۰]همان ، ج ۵ ، ص ۲۴۰ (ش ۱۸۵۶).

[۲۱]همان ، ج ۲۶ ، ص ۱۵۱ (ش ۱۰۱۸۹) و ج ۷ ، ص ۱۰۸ (ش ۲۵۲۲) ؛ فهرست نسخ خطّى كتاب خانه آستان قدس رضوى ، ج ۱۵ ، ص ۳۱۳ (ش ۱۰۱۲۰) ؛ الذریعة ، ج ۱۳ ، ص ۳۵۷.

[۲۲]أعیان الشیعة ، ج ۵ ، ص ۱۲۹ (ش ۳۱۴).

[۲۳]الذریعة ، ج ۱۸ ، ص ۳۶۲ ؛ فهرست نسخ خطّى كتاب خانه آیة اللّه مرعشى ، ج ۱۳ ، ص ۵۲۱ (ش ۵۰۵۴).

[۲۴]الذریعة ، ج ۱۳ ، ص ۲۴۷.

[۲۵]همان ، ص ۳۵۶.

[۲۶]فهرست نسخ خطّى كتاب خانه آیة اللّه مرعشى ، ج ۲۳ ، ص ۴۲ (ش ۸۸۵۴).

[۲۷]همان ، ج ۴ ، ص ۱۳۵ (ش ۱۳۶۱).

[۲۸]فهرست نسخ خطّى كتاب خانه آستان قدس رضوى ، ج ۱۵ ، ص ۳۰۹.