شناخت در وجود انسان ، مرتبط با هم عمل مى كنند ، نه جدا و مستقل از يكديگر .
امام براى توضيح اين معنى كه حس بدون ارتباط با عقل ، و شناخت هاى عقلى بدون شناخت هاى حسى امكان پذير نيست ، مثال بسيار مناسبى مى آورند . مى فرمايند : همان طور كه تاريكى بدون چراغ برطرف نمى شود ، حس هم بدون عقل نمى تواند نقشى در شناخت داشته باشد .
براى اين كه انسان در تاريكى بتواند چيزى را ببيند و بشناسد ، به دو چيز نياز دارد : يكى چشم و ديگرى نور . اگر چشم باشد و چراغ نباشد ، يا چراغ باشد و چشم نباشد ، ديدن ممكن نيست .
اين حديث مى گويد : همان طور كه چشم بدون چراغ نقشى در شناخت نمى تواند ايفا كند ، حس بدون عقل نيز نقشى در شناخت ندارد . نور عقل بايد به چشم حس كمك كند تا بتواند ببيند .
چگونگى كمك رسانى عقل به حس در مباحث آينده ضمن پاسخ به نظريه مادّيگرايان تشريح خواهد شد .

منبع قلب

سومين منبع شناخت در وجود انسان قلب است . قلب ، دروازه اى است كه انسان از طريق آن به نحو گسترده تر و عميق تر از فضاى حسّى و عقلى با جهان هستى آشنا مى شود .
مسائلى كه در بررسى و آشنايى با اين منبع لازم است مورد بحث قرار گيرد ، عبارت است از : تعريف قلب ، تبيين شناخت هاى قلبى و تفاوت ميان شناخت هاى قلبى و عقلى .

تعريف قلب

واژه «قلب» كه در فارسى به «دل» ترجمه مى شود ، سه معنا دارد ، و بنا بر اين به

نمى توان به صحرا نگريست؛ تنها راه مشاهده صحرا اين پنج روزنه و يا سوراخ است» .
ابو شاكر نيز در مورد شناخت صحراى بى نهايت هستى به همين گونه سخن مى گفت : او مدّعى بود اين كه الهيّون مى گويند : «عقل يكى از منابع شناخت است و در كنار منبع حس قرار دارد و انسان از طريق اين منبع مى تواند با يك سلسله از حقايق هستى كه قابل ادراك با حس نيست آشنا شود» ، دروغ است ؛ زيرا براى رؤيت و شناخت صحراى بيكران هستى فقط يك راه وجود دارد ، و آن هم حس است . و اصولاً راهى به نام عقل و يا شاه راهى به نام قلب ، براى مشاهده و شناخت اين صحرا در انسان وجود ندارد .
امام صادق عليه السلام در پاسخ ابو شاكر سخن دقيق و جالبى فرمود كه متن آن چنين است :
ذَكَرْتَ الحَواسَّ الخَمسَ وهِيَ لا تَنفَعُ شَيْئاً بِغَيرِ دَليلٍ كَما لا يُقطَعُ الظُّلمَةُ بِغَيرِ مِصباحٍ.^۱حواس پنج گانه را به عنوان تنها منبع شناخت ذكر كردى ، در صورتى كه اين حواس بدون راهنمايى (عقل) هيچ نقشى در شناخت براى انسان نمى تواند داشته باشد ، همان طور كه تاريكى بدون چراغ برطرف نمى شود .
به زبان ساده تر ، امام عليه السلام در اين پاسخ ابو شاكر مى فرمايد : اين ادّعا كه تنها راه شناخت ، حس است و انسان فقط از روزنه هاى تنگ و بسيار محدود حواسّ پنجگانه مى تواند به هستى بنگرد ، صحيح و منطقى نيست ؛ زيرا حتى شناختى كه از راه حواس براى انسان حاصل مى شود ، نيازمند به دلالت و راهنمايى عقل است ، و به عبارت ديگر بدون اين راهنمايى ، حتى شناخت هاى حسى هم امكان پذير نيست . اين همان نكته اى است كه قبلاً به آن اشاره شد كه دريچه هاى