است ، احساس مى كند ، مفهوم جوشش و مفهوم حرارت ، دو مفهوم حسى است كه از طريق حواس به ذهن منتقل شده است ، ولى پس از انتقال اين دو مفهوم به ذهن ، ذهن از اين دو مفهومِ حسى ، يك مفهوم عقلى مى سازد و آن عبارت است از مفهوم عليت ، يعنى علت بودن حرارت براى جوشش . شناخت مفهومِ عليت ، كار حس نيست ، حس تنها حرارت و جوشش را مى فهمد ، ولى اين معنى كه حرارت سبب و علت جوشش آب مى شود ، قابل ادراك با حواس نيست ، بلكه تنها عقل است كه مى تواند آن را ادراك نمايد .
به اين كار عقل انتزاع گفته مى شود . يعنى عقل از دلِ مفهوم حرارت و مفهوم جوشش ، مفهوم سومى را در مى آورد به نام عليت ، كارى كه حس از انجام آن ناتوان است .

تعميم مفاهيم حسّى

يكى ديگر از كارهاى بسيار مهم و حساس عقل ، تعميم مفاهيم حسى ، يعنى گسترش شناخت هايى است كه از طريق حس براى انسان حاصل مى شود .
به اين معنى كه ذهن با استفاده از مواد اوليه اى كه از حس مى گيرد و با كمك شناخت هاى بديهىِ خود ، شناخت هاى جزئى و موضعى را گسترش مى دهد و تبديل به شناخت هاى كلى مى كند . اين شناخت هاى كلى ، نخستين دسته از مفيدترين ميوه هاى عقل براى زندگى علمى انسان است .
به عنوان مثال ، مقدارى آب را در ظرفى مى ريزيد و به آن يكصد درجه حرارت مى دهيد . ملاحظه مى كنيد كه آب جوش آمد . آب ديگرى را آزمايش مى كنيد و مى بينيد با صد درجه حرارت جوش آمد . چند بار اين آزمايش را روى آبهاى مختلف در شرايط مختلف انجام مى دهيد و پس از ملاحظه اين كه آبهاى مختلفِ مورد آزمايش در يكصد درجه حرارت به جوش مى آيد ، به يك نتيجه كلى و به يك قانون علمى مى رسيد و آن اين كه آب ، درصد درجه حرارت به

درخت از خاك تغذيه مى كند ، ولى عقل از حس تغذيه مى نمايد . ميوه درخت ، غذاى جسم است و زندگى مادىِ انسان را تأمين مى كند ، ولى ميوه عقل ، غذاى جان است و زندگى علمى و عقلى و معنوى انسان را سامان مى دهد .

ميوه عقل

در اين جا اين سؤال مطرح مى شود كه درخت عقل چگونه ميوه هاى عقلى توليد مى كند؟ و ميوه هاى آن چيست؟ و چگونه زندگى علمى و فلسفى انسان ، بستگى به تغذيه او از اين ميوه ها دارد؟
درخت عقل پس از اين كه مواد اوليه شناخت هاى عقلى را از زمين حس دريافت كرد ، كار خود را در توليد ميوه هاى عقلى آغاز مى كند و با تجزيه ، تركيب ، تجريد ، انتزاع ، تعميم و تعميقِ مواد اوليه اى كه از حواس دريافت كرده است ، شناخت هاى جديدى مى آفريند ، كه اين شناخت هاى جديد همان ميوه هاى عقل و اساس كليه قوانين علمى و علوم و معارف انسانى است ، و حيات علمى و فلسفى انسان از اين شناخت ها تغذيه مى شود .
در فصل اول معناى تجزيه ، تركيب و تجريد مفاهيم حسى تحت عنوان وظايف عقل توضيح داده شد و معناى انتزاع ، تعميم و تعميق مفاهيم حسى به اين فصل احاله گرديد .

انتزاع مفاهيم عقلى

انتزاع به معنى استخراج و از جاى بيرون كشيدن است .
يكى از كارهاى عقل ، انتزاع و استخراج مفاهيم عقلى از مفاهيم حسى است . بدين معنى كه دو يا چند مفهوم حسى را كنار هم مى گذارد و از آنها يك مفهوم عقلى مى سازد و اين مفهوم عقلى يكى از ميوه هاى درخت عقل است .
مثلاً وقتى انسان جوشش آب و حرارتى را كه در اثر آن ، آب به جوش آمده