است كه مى گويد : «چشم بدون چراغ در تاريكى مى تواند چيزى را ببيند!» در حالى كه تا چراغ عقل روشن نشود و تا نور عقل ، هادى و راهنماى حس نگردد ، ديده حس ، در عين بينايى ، كور است و قادر به ادراك محسوسات نيست . همان طور كه توضيح داديم ، دست كم ، مبدأ عدم تناقض كه از شناخت هاى بديهى عقلى است بايد به كمك حس بيايد تا حس بتواند وجود چيزى را درك كند .

قرآن و نظريه مادّيّون

نظريه ماديون در مسئله شناخت را تا آن جا كه براى يك بحث عمومى ضرورى است ، مورد نقد و بررسى قرار داديم . اكنون مى خواهيم ببينيم كه نظر قرآن كريم در اين باره چيست ؟ آيا نظر مادّيون و يا پاسخ آن در قرآن مطرح شده است؟ و اگر مطرح گرديده ، آن نظر چيست؟
در قرآن تحقيقا چيزى تحت عنوان نظريه مادّيون در باب شناخت يا ردّ اين نظريه وجود ندارد ، ولى وقتى اين كتاب آسمانى درباره ويژگى هاى دوزخيان بحث مى كند ، مسئله را به گونه اى مطرح مى نمايد كه نظر قرآن درباره عقيده مادّيون در باب شناخت از آن فهميده مى شود .

ويژگى هاى دوزخيان

قرآن كريم درباره ويژگى هاى دوزخيان مى فرمايد :
«لَهُمْ قُلُوبٌ لَايَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَايُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ ءَاذَانٌ لَايَسْمَعُونَ بِهَآ أُوْلَئِكَ كَالأَْنْعَـمِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ . ¹
آنان دل هايى دارند كه با آنها نمى فهمند و چشم هايى دارند كه با آنها نمى بينند و گوش هايى دارند كه با آنها نمى شنوند؛ آنان همانند چهار پايان بلكه

امام در باب شناخت و منابع آن ، همين مسئله را مطرح كرده است كه ماديون امروز مطرح مى كنند ، مى گويد : اين كه شما به ادراكات عقلى استدلال مى كنيد و عقل را به عنوان يكى از منابع شناخت مطرح مى نماييد ، صحيح نيست ؛ زيرا اصولاً عقل نمى تواند چيزى را ادراك كند و هر چه را ادراكات عقلى مى ناميد ، در واقع چيزى جز شناخت هاى حسى نيست و اگر راه حس مسدود شود ، عقل وجود خارجى نخواهد داشت .
امام پاسخ جالبى به او مى دهند ، مى فرمايند :
ذَكَرتَ الحَواسَّ الخَمسَ و هِىَ لاتَنفَعُ شَيئا بِغَيرِ دَلِيلٍ كَما لا يُقطَعُ الظُّلمَةُ بِغَيرِ مِصباحٍ.^۱ابو شاكر ! مسئله حواس پنجگانه و شناخت هاى حسى را مطرح كردى و گفتى كه تنها راه شناخت ، حس است ، ولى اشتباه مى كنى ؛ چون حواس پنجگانه بدون راهنمايى و كمك عقل هيچ چيز را نمى تواند ادراك كند و به هيچ شناختى نمى تواند برسد.
سپس براى توضيح بيشتر اين معنى كه چگونه حس بدون راهنمايى عقل از شناخت حقايق ناتوان است ، امام يك مثل مى زند ، مى فرمايد : «همان طور كه تاريكى بدون چراغ قطع نمى شود ، همچنين حس بدون عقل چيزى را نمى تواند ادراك كند» .
يعنى همان طور كه چشم براى ديدن احتياج به چراغ دارد ، و چشم بدون چراغ قادر به رؤيت اشيا نيست ، همچنين حس براى ادراك نياز به عقل دارد . هم حس لازم است و هم عقل ، و حس بدون چراغ قادر به تشخيص محسوسات نمى باشد .
كسى كه مى گويد : «حس بدون عقل مى تواند چيزى را ادراك كند» مانند كسى