خلاصه

شناخت ، انرژى تكامل مادى و مايه حيات معنوى انسان است و انسان در صورتى مى تواند به طور صحيح و كامل از اين منبع انرژى استفاده كند كه موانع آن را برطرف و شرايط بهره گيرى از آن را فراهم نمايد .
وجود نور ، همان گونه كه براى ديدار حسى ضرورى است ، براى ديدار عقلى نيز اجتناب ناپذير است .
چراغى كه به ديده عقل نور مى دهد ، بايد متناسب با ديده عقل باشد و آن چراغ وحى است .
چراغ وحى و چراغ هايى كه از آن استضائه مى كنند ، همانند خورشيد و چراغ هايى كه از آن نور و نيرو مى گيرند ، در متن آفرينش قرار دارند .
از ديدگاه قرآن شرط ديدار عقلى همانند ديدار حسى ، خروج از تاريكى ها و قرار گرفتن در روشنايى است .
ديدار حسى و عقلى و نيز نور حسى و عقلى ، حقيقتا با هم تفاوت دارند .
از نظر قرآن ، دليل جهانبينى نادرست و تكذيب نشانه هاى روشن توحيد ، در تاريكى بودن ديده عقل است .
از نظر قرآن و حديث در نظام هستى سه چراغ وجود دارد كه به ديده عقل روشنايى مى دهند : چراغ وحى ، چراغ امام و چراغ بصيرت ، استضائه از اين چراغ ها شرط ديدار عقلى است .
در متون اسلامى از وحى تعبير به چراغ و نور شده است . اين چراغ نخستين و اصلى ترين چراغى است كه به ديده عقل روشنايى مى دهد .
وحى ، پيام الهى براى تكامل انسان است و پيامبران الهى مأموريت دارند با اين چراغ ، مردم را از تاريكى ها خارج و به روشنايى وارد سازند .

خم يك كوچه اند و بعضا حتى به اين هم نرسيده اند افرادى كه از انوار هدايت الهى مدد گرفته اند ، هفت شهر عشق را گشته اند و به قله كمال رسيده اند و در جوار حضرت حق قرار گرفته اند : «فِى مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِيكٍ مُّقْتَدِرِ» . ^۱
در اين جا ممكن است اين سؤال مطرح شود كه اگر معرفت صنع الهى و شناخت ، ساخت خداست و اگر شرط ديدارِ عقل استضائه از نور وحى است و عقل بدون كمك خداوند قادر به شناخت حقايق هستى و راه زندگى نيست ، پس تكليف عقل و تشخيص اصول عقايد چيست؟ و آيا اين شرط با آنچه در مقدمه مباحث عقيدتى گذشت كه تقليد در عقايد ممنوع است و انسان در اصول عقايد مكلف به تحقيق است ، منافات ندارد؟
پاسخ اين است كه : خير؛ آنچه در مقدمه گفته شد اين بود كه عقل در اصول عقايد بايد تحقيق كند و آنچه در اين جا مى گوييم اين است كه تحقيقات عقل در مورد حقايق هستى و شناخت راه زندگى بدون راهنمايى الهى به نتيجه صحيح نمى رسد . مثل اين كه در يك جا گفته شود كه براى تشخيص راه از چاه چشم بايد باز باشد و در جاى ديگر گفته شود كه چشم بدون كمك نور نمى تواند راه را بيابد .
اسلام از يك سو مى گويد كه مسائل و مبانى عقيدتى را بايد هركس ، خود شخصا حل كند و از سوى ديگر بر آن است كه بدون راهنمايى الهى ، انسان قادر به حل اين مسائل نيست . لذا امام سجاد عليه السلام در مقام نيايش ، خطاب به حضرت حق مى فرمايد :
سَيِّدى ! لَولَا نُورُكَ عَمَيتُ عَنِ الدَّلِيلِ ، و لَولَا تَبصِيرُكَ ضَلَلتُ عَنِ السَّبِيلِ.^۲آقاى من! اگر نور تو نبود ، راهنما را نمى ديدم و اگر نشان دادن تو نبود ، راه را گم مى كردم.