چهل حديث « عقل و عاقل »

قرآن کريم :

فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذينَ يَسْتَمِعونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذينَ هَداهُمُ اللّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُواْ الْأَلْبابِ؛[سوره زمر، آيه ۱۷ ـ ۱۸]

بشارت ده به آن بندگانم كه سخنان را مى شنوند و از بهترينِ آنها پيروى مى كنند. آنان كسانى هستند كه خدا هدايتشان كرده و آنان عاقلان اند.

۱ پيامبر صلي الله عليه و آله :يا عَلىُّ اَلْعَقْلُ مَا اكْتُسِبَتْ بِهِ الْجَنَّةُ وَ طُلِبَ بِهِ رِضَى الرَّحْمنِ؛

اى على! عقل چيزى است كه با آن، بهشت و خشنودى خداوند مهربان به دست مى آيد.[من لايحضره الفقيه، ج ۴، ص ۳۶۹،ح ۵۷۶۲]

۲ پيامبر صلي الله عليه و آله :مَثَلُ الْعَقْلِ فِى الْقَلْبِ كَمَثَلِ السِّراجِ فى وَسَطِ الْبَيْتِ؛

عقل در دل، همانند چراغ در ميان خانه است.[علل الشرايع، ص ۹۸، ح ۱]

۳ پيامبر صلي الله عليه و آله :اِنَّ خيارَكُمْ اُولُوا النُّهى، قيلَ: يا رَسولَ اللّه ِ، وَ مَنْ اُولُوا النُّهى؟ قالَ: هُماُولُوا الاَْخْلاقِ الحَسَنَةِ وَ الاَْحلامِ الرَّزينَةِ وَ صِلَةِ الاَْرْحامِ وَ البَرَرَةُ بِالاُْمَّهاتِ وَ الاْباءِوَ الْمُتَعاهِدينَ لِلْفُقَراءِ وَ الْجيرانِ وَ الْيَتامى وَ يُطْعِمونَ الطَّعامَ وَ يُفْشونَ السَّلامَ فِىالْعالَمِ وَ يُصَلّونَ وَ النّاسُ نيامٌ غافِلونَ ؛

«بهترين شما صاحبان عقل هستند». گفته شد: «اى رسول خدا! صاحبان عقل، چهكسانى اند؟». فرمودند: آنان كه داراى اخلاق خوب اند، بردبار و باوقارند، صله رحممى نمايند، به پدران و مادران نيكى مى كنند، به فقرا، همسايگان و يتيمان رسيدگىمى نمايند، اطعام مى كنند، آشكارا به همه سلام مى كنند و هنگامى كه مردم در خواب وغافلند، نماز (نماز شب) مى گذارند.[كافى، ج ۲، ص ۲۴۰، ح ۳۲]

۴ پيامبر صلي الله عليه و آله :اَرْبَعَةٌ تَلْزَمُ كُلَّ ذى حِجىً وَ عَقْلٍ مِنْ اُمَّتى، قيلَ: يا رَسولَ اللّه ِ، ما هُنَّ؟قالَ: اِسْتِماعُ الْعِلْمِ، وَ حِفْظُهُ، وَ نَشْرُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ؛

چهار چيز بر هر عاقل و خردمندى از امّت من واجب است. گفته شد: «اى پيامبر خدا! آنچهار چيز كدام اند؟». فرمودند: «گوش فرادادن به دانش، نگهدارى، نشر و عمل به آن».[تحف العقول، ص ۵۷]

۵ پيامبر صلي الله عليه و آله :رَاْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الاْيمانِ بِاللّه ِ مُداراةُ النّاسِ فى غَيْرِ تَرْكِ حَقٍّ؛

كمال عقل پس از ايمان به خدا، مدارا كردن با مردم است به شرط آن كه حق، ترك نشود.[تحف العقول، ص ۴۲]

۶ پيامبر صلي الله عليه و آله :اِنَّما يُدْرَكُ الْخَيْرُ كُلُّهُ بِالْعَقْلِ، وَ لا دينَ لِمَنْ لا عَقْلَ لَهُ؛

همه خوبى ها با عقل شناخته مى شوند و كسى كه عقل ندارد، دين ندارد.[تحف العقول، ص ۵۴]

۷ پيامبر صلي الله عليه و آله :اَلا وَ اِنَّ اَعْقَلَ النّاسِ عَبْدٌ عَرَفَ رَبَّهُ فَاَطاعَهُ وَ عَرَفَ عَدُوَّهُ فَعَصاهُ وَعَرَفَ دارَ اِقامَتِهِ فَاَصْلَحَها وَ عَرَفَ سُرْعَةَ رَحيلِهِ فَتَزَوَّدَ لَها؛

بدانيد كه عاقل ترين مردم كسى است كه پروردگارش را بشناسد و از او پيروى كند،دشمنان خدا را بشناسد و از آنان نافرمانى كند، جايگاه ابدى خود را بشناسد و آن را آبادكند و بداند به زودى به آنجا سفر خواهد كرد و براى آن، توشه بردارد.[اعلام الدين، ص ۳۳۷، ح ۱۵]

۸ امام على عليه السلام :اِنَّ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ رَكَّبَ فِى الْمَلائِكَةِ عَقْلاً بِلا شَهْوَةٍ وَ رَكَّبَ فِى الْبَهائِمِشَهْوَةً بِلا عَقْلٍ وَ رَكَّبَ فى بَنى آدَمَ كِلَيْهِما فَمَنْ غَلَبَ عَقْلُهُ شَهْوَتَهُ فَهُوَ خَيْرٌ مِنَالْمَلائِكَةِ وَ مَنْ غَلَبَتْ شَهْوَتُهُ عَقْلَهُ فَهُوَ شَرٌّ مِنَ الْبَهائِمِ؛

خداوند عزوجل، در وجود فرشتگان، عقل بدون شهوت و در چارپايان، شهوت بدونعقل و در وجود انسان، عقل و شهوت را با هم قرار داد، پس هر كس كه عقلش بر شهوتشپيروز گردد، از فرشتگان بهتر است و هر كس شهوتش بر عقلش پيروز گردد، از چارپايانبدتر است.[علل الشرايع، ص ۴، ح ۱]

۹ امام على عليه السلام :اَلْعَقْلُ حَيْثُ كانَ آلِفٌ مَاْلوفٌ ؛

عقل هر كجا باشد، انس گيرنده و الفت پذير است.[غررالحكم، ح ۱۲۵۱]

۱۰ پيامبر صلي الله عليه و آله :اَلطّابَعُ مُعَلَّقٌ بِقائِمَةِ الْعَرْشِ، فَاِذَا انْتُهِكَتِ الْحُرْمَةُ وَ عُمِلَ بِالْمَعاصى وَاجْتُرئَ عَلَى اللّه ِ بَعَثَ اللّه ُ الطّابَعَ فَيَطْبَعُ اللّه ُ عَلى قَلْبِهِ فَلا يَعْقِلُ بَعْدَ ذلِكَ شَيْئا؛

مُهر بر پايه عرش آويزان است. هنگامى كه حريم ها شكسته و گناه شود و بى پروايىنسبت به خداوند انجام گيرد، خداوند مُهر را مى فرستد و بر قلب تبهكار مى زند و از آنپس، ديگر عقل او چيزى درك نمى كند.[كنزالعمّال، ح ۱۰۲۱۳]

۱۱ امام على عليه السلام :يَنْبَغى لِلْعاقِلِ اَنْ يُخاطِبَ الْجاهِلَ مُخاطَبَةَ الطَّبيبِ الْمَريضَ؛

شايسته است كه برخورد عاقل با نادان، مانند برخورد طبيب با بيمار باشد.[غررالحكم، ح ۱۰۹۴۴]

۱۲ امام على عليه السلام :فَسادُ الاَْخْلاقِ بِمُعاشَرَةِ السُّفَهاءِ وَ صَلاحُ الاَْخْلاقِ بِمُنافَسَةِ الْعُقَلاءِوَ الْخَلْقُ اَشْكالٌ فَكُلٌّ يَعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ؛

معاشرت با نابخردان، اخلاق را فاسد و رقابت با عقلا اخلاق را اصلاح مى نمايد ومردم متفاوتند، و هر كس بر حسب طينت خود رفتار مى كند.[بحارالأنوار، ج ۷۸، ص ۸۲ ، ح ۷۸]

۱۳ امام على عليه السلام :لَقَدْ سَبَقَ اِلى جَنّاتِ عَدْنٍ اَقْوامٌ ما كانوا اَكْثَرَ النّاسِ لا صَوْما وَ لاصَلاةً وَ لا حَجّا وَ لاَ اعْتِمارا وَ لكِنَّهُمْ عَقَلوا عَنِ اللّه ِ مَواعِظَهُ؛

گروه هايى به سوى بهشت برين (از ديگران) پيشى گرفتند كه بيش از ديگران اهل روزه، نماز، حج و عمره نبودند، بلكه آنان در موعظه هاى الهى تعقل كردند.[مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۱۳]

۱۴ پيامبر صلي الله عليه و آله :اَثْنى قَوْمٌ بِحَضْرَتِهِ صلي الله عليه و آله عَلى رَجُلٍ حَتّى ذَكَروا جَميعَ خِصالِ الْخَيْرِفَقالَ رَسولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: كَيْفَ عَقْلُ الرَّجُلِ؟ فَقالوا: يا رَسولَ اللّه ِ نُخْبِرُكَ عَنْهُ بِاجْتِهادِهِ فِىالْعِبادَةِ وَ اَصْنافِ الْخَيْرِ تَساَلُنا عَنْ عَقْلِهِ؟! فَقالَ صلي الله عليه و آله: اِنَّ الاَْحْمَقَ يُصيبُ بِحُمْقِهِ اَعْظَمَمِنْ فُجورِ الْفاجِرِ، وَ اِنَّما يَرْتَفِعُ الْعِبادُ غَدا فِى الدَّرَجاتِ وَ يَنالونَ الزُّلْفى مِنْ رَبِّهِمْعَلى قَدْرِ عُقولِهِم؛

گروهى در حضور پيامبر اسلام، مردى را ستايش كردند و همه ويژگى هاى خوب رابرايش بر شمردند. رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمودند: «عقل او چگونه است؟». گفتند: «اى رسولخدا! ما از جديت او در عبادت و ديگر خوبى ها سخن مى گوييم و شما از عقل اومى پرسيد؟». فرمودند: نادان از روى نادانى به زشتى هايى بزرگ تر از زشتى هاى انسانگنهكار دست مى زند. همانا بندگان به ميزان عقلشان در روز قيامت به درجه بالاتر نائل وبه پروردگارشان نزديك مى شوند.[تحف العقول، ص ۵۴]

۱۵ امام على عليه السلام :اَلْعَقْلُ حِفْظُ التَّجارِبِ وَ خَيْرُ ما جَرَّبْتَ ما وَعَظَكَ؛

عقل، اندوختن تجربه ها (و عمل به آن) است و بهترين تجربه، آن است كه پندت داده.[نهج البلاغه، نامه ۳۱]

۱۶ امام على عليه السلام :اِنَّ بِذَوِى الْعُقولِ مِنَ الْحاجَةِ اِلَى الاَْدَبِ كَما يَظْمَأُ الزَّرْعُ اِلَى الْمَطَرِ؛

نياز عاقلان به ادب، همانند نياز كشتزار به باران است.[غررالحكم، ح ۳۴۷۵]

۱۷ امام كاظم عليه السلام :اِنَّ لُقْمانَ قالَ لاِبْنِهِ: يا بُنَىَّ اِنَّ الدُّنْيا بَحْرٌ عَميقٌ قَدْ غَرِقَ فيها عالَمٌ كَثيرٌ فَلتَكُنْ سَفينَتُكَ فيها تَقْوَى اللّه ِ وَ حَشْوُهَا الاْيمانَ وَ شِراعُهَا التَّوَكُّلَ وَ قَيِّمُهَا الْعَقْلَوَ دَليلُهَا الْعِلْمَ وَ سُكّانُهَا الصَّبْرَ؛

لقمان به فرزندش فرمود: «فرزندم! دنيا دريايى عميق است كه بسيارى در آن غرقشدند. پس بايد در اين دريا، كشتى ات تقواى الهى، بار آن ايمان، بادبانش توكل بر خدا،ناخدايش عقل، راهنمايش علم و سكانش (فرمانش) صبر باشد».[كافى، ج ۱، ص ۱۶، ح ۱۲]

۱۸ امام على عليه السلام :مَنْ شاوَرَ ذَوِى الْعُقولِ اسْتَضاءَ بِاَنْوارِ الْعُقولِ؛

هر كس با عقلا مشورت كند، از نور عقل ها بهره مى برد.[غررالحكم، ح ۸۶۳۴]

۱۹ امام على عليه السلام :جاهِدْ شَهْوَتَكَ وَ غالِبْ غَضَبَكَ وَ خالِفْ سوءَ عادَتِكَ، تَزْكُ نَفْسُكَ وَيَكْمُلْ عَقْلُكَ وَ تَسْتَـكْمِلْ ثَوابَ رَبِّكَ؛

با هوا و هوست مبارزه كن، بر خشمت مسلّط شو و با عادت هاى بدت مخالفت كن، تاروحت پاك و عقلت كامل گردد و پاداش پروردگارت را به تمامى دريافت نمايى.[غررالحكم، ح ۴۷۶۰]

۲۰ پيامبر صلي الله عليه و آله :سُئِلَ النَّبىُّ صلي الله عليه و آله عَنْ قَوْلِهِ: «اَ يُّـكُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً» فَقالَ: اَ يُّـكُمْ اَحْسَنُ عَقْلاً،ثُمَّ قالَ صلي الله عليه و آله: اَتَمُّكُمْ عَقْلاً وَ اَشَدُّكُمْ لِلّهِ خَوْفا وَ اَحْسَنُكُمْ فيما اَمَرَ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ وَ نَهىعَنْهُ نَظَرا وَ اِنْ كانَ اَقَلَّكُمْ تَطَوُّعا؛

از پيامبر صلي الله عليه و آله از معنى آيه «[تا بيازمايد] كداميك عملتان بهتر است» پرسيدند.فرمودند: يعنى كداميك عاقل تريد. سپس فرمودند: مقصود، كسى است كه عقلشكامل تر، از خدا بيمناك تر و در امر و نهى خداوند دقيق تر است؛ هر چند مستحبّاتشكمتر باشد.[بحارالأنوار، ج ۷۰، ص ۲۳۳]

۲۱ پيامبر صلي الله عليه و آله : اَنَسٌ: قيلَ:يا رَسولَ اللّه ِ، اَلرَّجُلُ يَكونُ حَسَنَ الْعَقْلِ كَثيرَ الذُّنوبِ؟ قالَ:ما مِنْ آدَمىٍّ اِلاّ وَ لَهُ ذُنوبٌ وَ خَطايا يَقْتَرِفُها، فَمَنْ كانَتْ سَجيَّتُهُ الْعَقْلَ وَ غَريزَتُهُالْيَقينَ لَمْ تَضُرَّهُ ذُنوبُهُ. قيلَ: كَيْفَ ذلِكَ يا رَسُولَ اللّه ِ؟ قالَ: لاَِنَّهُ كُلَّما اَخْطَاَ لَمْ يَلْبَثْ اَنْتَدارَكَ ذلِكَ بِتَوْبَةٍ وَ نَدامَةٍ عَلى ما كانَ مِنْهُ فَيَمْحو ذُنوبَهُ وَ يَبْقى لَهُ فَضْلٌ يَدْخُلُ بِهِ الْجَنَّةَ؛

اَنس گويد: سؤال شد: «اى رسول خدا! ممكن است كسى از عقل نيكو برخوردار باشدو گناهان بسيار داشته باشد؟». پيامبر صلي الله عليه و آلهفرمودند: هيچ انسانى نيست، مگر اين كهگناهان و خطاهايى مرتكب مى شود، ولى هر كس سرشتش عقل و نهادش يقين باشد،گناهانش به او آسيب نمى رساند». گفته شد: «اى رسول خدا! چگونه است اين؟». فرمودند: «زيرا عاقل هرگاه مرتكبخطايى گردد، بى درنگ آن را با توبه و پشيمانى جبران كند و با اين كار، گناهانش را پاكمى گرداند و خوبى هايى برايش باقى مى ماند كه با آن، وارد بهشت مى گردد».[ربيع الأبرار، ج ۳، ص ۱۳۷]

۲۲ امام حسين عليه السلام :لا يَكْمُلُ الْعَقْلُ اِلاّ بِاتِّباعِ الْحَقِّ؛

عقل، جز با پيروى از حق، كامل نمى شود.[اعلام الدين، ص ۲۹۸]

۲۳ امام على عليه السلام :اَلْعاقِلُ مَنْ اَحْسَنَ صَنائِعَهُ وَ وَضَعَ سَعْيَهُ فى مَواضِعِهِ ؛

عاقل كسى است كه كارهايش را خوب انجام دهد و تلاشى كه مى كند، به جا باشد.[غررالحكم، ح ۱۷۹۸]

۲۴ امام على عليه السلام :لَيْسَ الْعاقِلُ مَنْ يَعْرِفُ الْخَيْرَ مِنَ الشَّرِّ وَ لكِنَّ الْعاقِلَ مَنْ يَعْرِفُ خَيْرَ الشَّرَّيْنِ؛

عاقل، آن نيست كه خوب را از بد تشخيص دهد. عاقل، كسى است كه از ميان دو بد،آن را كه ضررش كمتر است، بشناسد.[مطالب السئول، ص ۲۵۰]

۲۵ امام على عليه السلام :اَلظَّنُّ الصَّوابُ مِنْ شيَمِ اُولِى الاَْلْبابِ؛

خوش گمانى، از اخلاق عاقلان است.[غررالحكم، ح ۱۳۸۶]

۲۶ پيامبر صلي الله عليه و آله :صِفَةُ الْعاقِلِ اَنْ يَحْلُمَ عَمَّنْ جَهِلَ عَلَيْهِ وَ يَتَجاوَزَ عَمَّنْ ظَلَمَهُ وَ يَتَواضَعَلِمَنْ هُوَ دونَهُ وَ يُسابِقَ مَنْ فَوْقَهُ فى طَلَبِ البِرِّ وَ اِذا اَرادَ اَنْ يَتَكَلَّمَ تَدَبَّرَ فَاِنْ كانَ خَيْراتَكَلَّمَ فَغَنِمَ وَ اِنْ كانَ شَرًّا سَكَتَ فَسَلِمَ وَ اِذا عَرَضَتْ لَهُ فِتْنَةٌ اِسْتَعْصَمَ بِاللّه ِ وَ اَمْسَكَيَدَهُ وَ لِسانَهُ وَ اِذا رَأى فَضيلَةً اِنْتَهَزَ بِها، لا يُفارِقُهُ الْحَياءُ وَ لا يَبْدو مِنْهُ الْحِرْصُ فَتِلْكَعَشْرُ خِصالٍ يُعْرَفُ بِها الْعاقِلُ؛

ويژگى عاقل، آن است كه در برابر نادان بردبارى كند، از آن كس كه به او ظلم كردهبگذرد، نسبت به زيردستان متواضع باشد، با بالادستان در خوبى ها رقابت كند، هرگاهخواست سخن بگويد، بينديشد، اگر خوب بود بگويد و بهره ببرد و اگر بد بود، سكوت كندو سالم بماند، اگر بلا و امتحانى برايش پيش آمد به خدا پناه ببرد و دست و زبان خود رانگه دارد، اگر فضيلتى ديد، به سرعت از آن بهره گيرد، حيا از او جدا نگردد و حرص از اوسر نزند، اينها خصلت هاى دهگانه اى است كه عاقل با آنها شناخته مى شود.[تحف العقول، ص ۲۸]

۲۷ امام على عليه السلام :ما عُبِدَ اللّه ُ بِشَىْ ءٍ اَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ وَ ما تَمَّ عَقْلُ امْرِى ءٍ حَتّى يَكونَ فيهِخِصالٌ شَتّى: اَلْكُفْرُ وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأمونانِ وَ الرُّشْدُ وَ الْخَيْرُ مِنْهُ مَأمولانِ وَ فَضْلُ مالِهِمَبْذولٌ وَ فَضْلُ قَوْلِهِ مَكفوفٌ وَ نَصيبُهُ مِنَ الدُّنْيَا القوتُ لا يَشْبَعُ مِنَ الْعِلْمِ دَهْرَهُ اَلذُّلُّاَحَبُّ اِلَيْهِ مَعََ اللّه ِ مِنَ العِزِّ مَعَ غَيْرِهِ وَ التَّواضُعُ اَحَبُّ اِلَيْهِ مِنَ الشَّرَفِ يَسْتَكْثِرُ قَليلَالْمَعْروفِ مِنْ غَيْرِهِ و يَسْتَقِلُّ كَثيرَ الْمَعْروفِ مِنْ نَفْسِهِ وَ يَرَى النّاسَ كُلَّهُمْ خَيْرا مِنْهُ وَ اِنَّهُ شَرُّهُم فى نَفْسِهِ وَ هُوَ تَمامُ الاَْمْرِ؛

خداوند با چيزى بهتر از عقل عبادت نشده است، و عقل كسى كامل نشود، مگر دراو چند خصلت باشد: كفر و بدى از او انتظار نمى رود، رشد و خوبى در او اميدمى رود، زيادى ثروتش بخشوده و زيادى سخنش نگه داشته شده است، بهره او ازدنيا تنها غذاى روزانه است، در طول زندگى از دانش سير نمى شود، خوارى را باخداوند از عزّت با ديگران، بيشتر دوست دارد، تواضع نزد او دوست داشتنى تر ازشرف و بزرگى است، خوبىِ كم ديگران را بسيار و خوبى بسيار خود را كم مى شمرد،همه مردم را از خودش بهتر و خود را نزد خويش از همه بدتر مى داند و اين مهم ترينخصلت است.[كافى، ج ۱، ص ۱۸، ح ۱۲]

۲۸ امام على عليه السلام :اَلْعاقِلُ اِذا تَـكَلَّمَ بِكَلِمَةٍ اَتْبَعَها حِكْمَةً وَ مَثَلاً وَ الاَْحْمَقُ اِذا تَـكَلَّمَ بِكَلِمَةٍاَتْبَعَها حِلْفا؛

عاقل، هر گاه سخن بگويد، آن را با سخنى حكيمانه و ضرب المثل همراه سازد ونادان هرگاه سخن بگويد، آن را با سوگند همراه كند.[شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج۲۰،ص۲۸۹، ح۳۰۶]

۲۹ امام على عليه السلام :اِتَّهِمُوا عُقولَكُمْ فَاِنِّهُ مِنَ الثِّقَةِ بِها يَكونُ الْخَطاءُ؛

عقل خويش را زير سؤال ببريد؛ زيرا از اعتماد به آن، خطاها سرچشمه مى گيرد.[غررالحكم، ح ۲۵۷۰]

۳۰ امام على عليه السلام :اَ لْعاقِلُ مَنْ صانَ لِسانَهُ عَنِ الْغيبَةِ؛

عاقل كسى است كه زبانش را از بدگويى پشت سر ديگران، نگه دارد.[غررالحكم، ح ۱۹۵۵]

۳۱ امام على عليه السلام :اِحْتَمِلْ ما يَمُرُّ عَلَيْكَ فَاِنَّ الاِْحْتِمالَ سِتْرُ الْعُيوبِ وَ اِنَّ الْعاقِلَ نِصْفُهُاِحْتِمالٌ وَ نِصْفُهُ تَغافُلٌ؛

در برابر آنچه بر تو مى گذرد، بردبار باش، زيرا بردبارى، عيب ها را مى پوشاند. بهراستى كه نيمى از عقل، بردبارى و نيمه ديگرش خود را به غفلت زدن است.[غررالحكم، ح ۲۳۷۸]

۳۲ امام على عليه السلام :اَلا وَ اِنَّ اللَّبيبَ مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجوهَ الاْراءِ بِفِكْرٍ صائِبٍ وَ نَظَرٍ فِىالْعَواقِبِ؛

بدانيد عاقل، كسى است كه با فكر درست، به استقبال نظرات گوناگون برود و درعواقب امور بنگرد.[غررالحكم، ح ۲۷۷۸]

۳۳ امام على عليه السلام :اَعْقَلُ النّاسِ مَنْ غَلَبَ جِدُّهُ هَزْلَهُ وَ اسْتَظْهَرَ عَلى هَواهُ بِعَقْلِهِ؛

عاقل كسى است كه جدّى اش از شوخى اش بيشتر باشد و با كمك عقلش بر هوا وهوسش پيروز گردد.[غررالحكم، ح ۳۳۵۵]

۳۴ امام رضا عليه السلام :اِذا اَرادَ اللّه ُ اَمْرا سَلَبَ الْعِبادَ عُقولَهُمْ فَاَنْفَذَ اَمْرَهُ وَ تَمَّتْ اِرادَتُهُ فَاِذااَنْفَذَ اَمْرَهُ رَدَّ اِلى كُلِّ ذى عَقْلٍ عَقْلَهُ فَيَقولُ كَيْفَ ذا؟ وَ مِنْ اَيْنَ ذا؟؛

هر گاه خداوند چيزى را بخواهد، عقل هاى بندگان را از آنها مى گيرد و حكم خود رااجرا مى كند و خواسته خود را به پايان مى رساند. همين كه حكم خود را اجرا كرد، عقلِهر صاحب عقل را به او بر مى گرداند، آنگاه او مرتب مى گويد: چگونه و از كجا چنين وچنان شد.[تحف العقول، ص ۴۴۲]

۳۵ امام كاظم عليه السلام :كَما لا يَقومُ الْجَسَدُ اِلاّ بِالنَّفْسِ الحَيَّةِ فَكَذلِكَ لا يَقومُ الدّينُ اِلاّ بِالنِّيَّةِالصّادِقَةِ وَ لا تَثْبُتُ النِّيَّةُ الصّادِقَهُ اِلاّ بِالْعَقْلِ؛

همان گونه كه قوام جسم، تنها به جانِ زنده است، قوام ديندارى هم تنها به نيّت پاكاست و نيّت پاك، جز با عقل حاصل نمى شود.[تحف العقول، ص ۳۹۶]

۳۶ امام صادق عليه السلام :دِعامَةُ الاِْنْسانِ الْعَقْلُ وَ الْعَقْلُ مِنْهُ الْفِطْنَةُ وَ الْفَهْمُ وَ الْحِفْظُ وَ الْعِلْمُوَ بِالْعَقْلِ يَكْمُلُ وَ هُوَ دَليلُهُ وَ مُبْصِرُهُ وَ مِفْتاحُ اَمْرِهِ فَاِذا كانَ تَاْييدُ عَقْلِهِ مِنَ النّورِ كانَعالِما حافِظا ذاكِرا فَطِنا فَهِما فَعَلِمَ بِذلِكَ كَيْفَ وَ لِمَ وَ حَيْثُ وَ عَرَفَ مَنْ نَصَحَهُ وَ مَنْغَشَّهُ فَاِذا عَرَفَ ذلِكَ عَرَفَ مَجْراهُ وَ مَوصولَهُ وَ مَفْصولَهُ وَ اَخْلَصَ الوَحْدانِيَّةَ لِلّهِ وَالاِْقْرارَ بِالطّاعَةِ فَاِذا فَعَلَ ذلِكَ كانَ مُسْتَدْرِكا لِما فاتَ وَ وارِدا عَلى ما هُوَ آتٍ يَعْرِفُما هُوَ فيهِ وَ لاَِىِّ شَىْ ءٍ هُوَ هاهُنا و مِنْ اَيْنَ يَاْتيهِ و اِلى ما هُوَ صائِرٌ وَ ذلِكَ كُلُّهُ مِنْتَاْييدِ العَقْلِ؛

ستون انسانيت، عقل است و از عقل، زيركى، فهم، حفظ و دانش بر مى خيزد. با عقل،انسان به كمال مى رسد. عقل، راهنماى انسان، بينا كننده و كليد كارهاى اوست. هر گاهعقل با نور يارى شود، دانا، حافظ، تيزهوش و فهيم مى شود و بدين وسيله (پاسخ)چگونه، چرا و كجا را مى فهمد و خيرخواه و دغلكار را مى شناسد و هرگاه اين را دانست،مسير حركت و خويش و بيگانه را مى شناسد و در توحيد و طاعت خداوند اخلاصمى ورزد و چون چنين كرد، آنچه از دست رفته جبران مى كند و بر آنچه در آينده مى آيدچنان وارد مى شود كه مى داند در كجاى آن است و براى چه منظورى در آنجاست. از كجاآمده و به كجا مى رود. و اين همه از پرتو تأييد عقل است.[كافى، ج ۱، ص ۲۵، ح ۲۳]

۳۷ امام على عليه السلام :اَلْعَقْلُ شَجَرَةٌ اَصْلُهَا التُّقى وَ فَرْعُهَا الْحَياءُ وَ ثَمَرَتُهَا الْوَرَعُفَالتَّقْوى تَدعو اِلى خِصالٍ ثَلاثٍ: اِلَى الْفِقْهِ فِى الدّينِ وَ الزُّهْدِ فِى الدُّنْيا وَ الاِْنْقِطاعِ اِلَىاللّه ِ تَعالى وَ الْحَياءُ يَدْعو اِلى ثَلاثِ خِصالٍ: اِلَى الْيَقينِ وَ حُسْنِ الْخُلُقِ وَ التَّواضُعِ وَالْوَرَعُ يَدْعو اِلى خِصالٍ ثَلاثٍ: اِلى صِدْقِ اللِّسانِ وَ الْمُسارَعَةِ اِلَى الْبِرِّوَ تَرْكِ الشُّبُهاتِ؛

عقل، درختى است كه ريشه آن تقوا، شاخه هايش حياء و ميوه آن، پارسايى است.تقوا به سه چيز دعوت مى كند: دين شناسى، بى رغبتى به دنيا و دل بستگى به خداوند، وحيا به سه چيز دعوت مى كند: يقين، خوش اخلاقى و تواضع، و پارسايى به سه چيزدعوت مى كند: راستگويى، سرعت و شتاب در نيكى ها و دورى از كارهاى شبهه ناك.[مواعظ العددية، ص ۱۶۰]

۳۸ امام صادق عليه السلام :لا يُعَدُّ الْعاقِلُ عاقِلاً حَتّى يَسْتَـكْمِلَ ثَلاثا: اِعْطاءَ الْحَقِّ مِنْ نَفْسِهِعَلى حالِ الرِّضا وَ الْغَضَبِ وَ اَنْ يَرْضى لِلنّاسِ ما يَرْضى لِنَفْسِهِ وَ اسْتِعْمالَ الْحِلْمِعِنْدَ الْعَثْرَةِ؛

عاقل، عاقل نيست مگر آن كه سه صفت را در خود به كمال رساند: حق را در هنگامخشنودى و خشم ادا كند، آنچه را براى خود مى پسندد، براى ديگران هم بپسندد وهنگام خطاى ديگران، بردبار باشد.[تحف العقول، ص ۳۱۸]

۳۹ امام على عليه السلام :اَعْقَلُ النّاسِ مَنْ كانَ بِعَيْبِهِ بَصيرا وَ عَنْ عَيْبِ غَيْرِهِ ضَريرا؛

عاقل ترين مردم كسى است كه به عيب هاى خويش بينا و از عيوب ديگران، نابيناباشد.[غررالحكم، ح ۳۲۳۳]

۴۰ امام على عليه السلام :اَفْضَلُ النّاسِ عَقْلاً اَحْسَنُهُم تَقديرا لِمَعاشِهِ وَ اَشَدُّهُمُ اهْتِمامابِاِصْلاحِ مَعادِهِ؛

عاقل ترين مردم كسى است كه بهتر بتواند امور زندگى اش را برنامه ريزى كند و براىاصلاح آخرتش بيشتر همت نمايد.[غررالحكم، ح ۳۳۴۰]

پديدآورنده : هادی موحدی