در این میان، امیر مؤمنان على علیه السلام با جایگاه ویژه خود در تلاش براى تحقّق عدالت انسانى، در باره عدالت و مفهوم‏شناسى آن، به ‏طور مستقیم و غیرمستقیم، سخن‏ها گفته است كه مى‏توان به پنج مفهوم توجّه یافت.

2_ 1. قرار دادن و قرار یافتن هر چیز در جاى خودش

این مفهوم از عدالت كه مفهومى كهن از عدالت است، بدین معناست كه هر چیز و هر كس، در هر حوزه و جایگاهى، آن‏جا قرار گیرد كه بایسته و شایسته آن است، چنان‏كه امام على علیه السلام در این ‏باره فرمود:
اَلْعَدْلُ یضَعُ الْأُمُورَ مَوَاضِعَهَا^۱؛
عدالت كارها را بدان‌جا مى‏نهد كه باید.
ملّاى روم در بیان این مفهوم چنین سروده است:


عدل چه بْوَد؟ وضع اندر موضعشظلم چه بْوَد؟ وضع در ناموقعش
^۲
عدل چه بْوَد؟ آب دِهْ اشجار راظلم چه بْوَد؟ آب دادن خار را
عدل وضع نعمتى در موضعشنه به هر بیخى كه باشد آبْ‏كَش
ظلم چه بْوَد؟ وضع در ناموضعىكه نباشد جز بلا را منبعى
^۳
این مفهوم در تمام سخنان و عملكرد عدالت‏خواهانه امیر مؤمنان على علیه السلام لحاظ شده است، و تلاش امام در حكومت خود بر این بوده است كه همه چیز در جاى خود قرار گیرد ^۴.
این مفهوم در همه امور روان است، كه هر كجا پاس داشته شود، عدالت معنا یافته، و هر كجا ناروایى صورت گیرد، ستم پدید آمده است.

2 _ 2. انصاف و داد

واژه «انصاف» از مادّه «نَصْف» و «نُصْف» و «نِصْف» به معناى چیزى را نصف كردن یا به نیمه رساندن است، چنان‏كه گویند: «نَصَفْتُ عُمْرِی: به نیمه عمر رسیدم»؛ «نَصَفَ النَّهَارُ: روز به نیمه رسید»؛ «نَصَفَ الشَّی‏ءَ بَینَ الرَّجُلَینِ: آن چیز را میان آن دو مرد به نصف تقسیم كرد و به هر كدام نیمى از آن را داد»؛ «ینْصِفُ إِنْصَافًا الشَّی‏ءُ: آن چیز نصف شد و به نیمه رسید» ^۵.