می‌شود، باز می‌دارد. و در آیات و روایات به معنای تمیز دهنده حقّ از باطل و خیر از شرّ است۱ و مراتبی برای آن بیان شده است.۲
و در فلسفه، عقل گاهی بر جوهری که مجرّد تام است، اطلاق شده و گاهی بر مدرک کلیّات و یا خود ادراک کلیات.۳
واژه کمال در لغت به معنای تمام شدن چیزی است؛ به گونه‌ای که غرض از آن چیز تحقق یابد و از قوه به فعلیّت برسد. بنا بر این، ارتقا در مفهوم آن مندرج است۴ و نقص به معنای زیان در بهره، عیب و یا کاستی است.۵
کمال عقل و عوامل رشد یا تضعیف آن در روایات
در روایات اموری به عنوان معیار و نشانه‌های کمال عقل، عوامل رشد و یا آفاتی برای آن ذکر شده است که زن و مرد در به دست آوردن یا از دست دادن این امور مشترک‌اند.؛ به عنوان نمونه شناخت خدا، پیروی از فرامین او و پایداری بر آن، اجتناب از گناه، با حیا بودن، مدارای با مردم، بی‌رغبتی به دنیا، نداشتن شرّ و اذیت، سیری‌ناپذیری از طلب دانش، کم سخن گفتن، تجربه اندوزی، کم شدن شهوت‌ها، کم شمردن خود، اعتراف به نادانی از معیار‌ها نشانه‌های کمال عقل،۶ عبرت‌آموزی، مشورت با خردمندان، زهد و پارسایی، یاد خدا، پیروی از حق، همنشینی با حکیمان از عوامل رشد خرد،۷ و هوای نفس،
1.. ر. ک: العقل والجهل فی الکتاب و السنة، ص۳۱ - ۶۲ و ص۷۴ - ۷۵. به عنوان نمونه در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در تفسیر عقل چنین آمده است: «همانا عقل زانوبند نادانی است و نفس مانند شرورترین جنبندگان است که اگر پایش بسته نشود بیراهه می‌رود» (تحف العقول، ص۱۵). شیخ حرّ عاملی می‌گوید: «عقل در سخن اندیشمندان و حکیمان بر معانی بسیاری اطلاق می‌شود و با جستجو در روایات سه معنا برای آن به دست می‌آید:
۱) نیرویی که به وسیلۀ آن خوبی‌ها و بدی‌ها و تفاوت بین آنها و زمینه‌های امور شناخته می‌شود و این همان معیار تکلیف است.
۲) حالت و ملکه‌ای که به انتخاب خوبی‌ها و منفعت‌ها و پرهیز از بدی‌ها و ضررها فرا می‌خواند.
۳) تعقّل به معنای دانستن و از این روست که در مقابل جهل قرار می‌گیرد نه در برابر جنون.
و بیشترین استعمال واژۀ عقل در احادیث معنای دوم و سوم است»(وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۲۰۸ و ۲۰۹).
2.. ر.ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۸، ص۲۰۱؛ الکافی، ج۱، ص۲۳ ح۱۷؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۳۹۵، ح۵۸۴۰؛ تنبیه الخواطر، ج۲، ص۲۱۴؛ ارشاد القلوب، ص۱۵؛ تحف العقول، ص۵۰؛ تفسیر الدرّ المنثور، ج۴، ص۴۰۴؛ خردگرائی در قرآن و حدیث، ص۲۰۰ ـ ۲۰۴.
3.. ر.ک: الحکمة المتعالیه، ج۲، ص۲۰۴ ـ ۲۱۰ و ص۳۳۱ ـ ۳۳۳؛ نهایة الحکمة، ص۱۶۵ - ۱۶۷ و ص۲۳۶ - ۲۶۴.
4.. ر.ک: مفردات غریب القرآن، ذیل «کمل» و مجموعه آثار شهید مطهری، ج۶، ص۷۶۹ ـ ۷۷۱ و ج۱۳، ص۷۷۵ ـ ۷۹۶
5.. ر.ک: معجم مقاییس اللغة؛ کتاب العین، ذیل «نقص».
6.. برای اطلاع بیشتر ر.ک: العقل والجهل فی الکتاب والسنة، ص۱۳۴- ۱۳۷؛ خردگرائی در قرآن و حدیث، ص۲۰۰ ـ ۲۰۴.
7.. ر.ک: العقل والجهل فی الکتاب والسنة، ص۷۹ ـ ۸۶.
