ارتکاب گناه، جلوگیری از ورود حقّ به قلب، آرزوهای طولانی، غرور و خودپسندی، خشم، طمع، دنیا دوستی، خوشگذرانی بیش از حدّ، تنبلی، باده‌نوشی، همنشینی با نادان از آفات خرد۱ شمرده شده است.
تقسیمات عقل
حقیقت عقل همان قوه درک و فهم است، اما به لحاظ حوزه فعالیت آن، به اقسام زیر تقسیم شده است:
1. عقل معاد و عقل معاش؛ عقل معاش یعنی اندیشه برای اداره زندگی خوب و سالم که به آن عقل مصلحت‌اندیش یا حساب‌گر نیز گفته می‌شود.۲ این اصطلاح در صورتی است که عقل مطابق با موازین شرع اندیشه و برنامه‌ریزی کند و گرنه شیطنت است.۳ عقل معاد یعنی تفکّر در باره نجات نفس از افتادن به هلاکت اخروی.۴
2. عقل فطری و عقل تجربی؛ گونه‌ای از عقل نهاده شده از طرف خدای متعال
در نهاد هر انسانی است و گونه‌ای حاصل شده از تجربه‌های بشری در زندگی فردی
و اجتماعی، گونه اول را عقل بالطبع یا عقل فطری۵ و گونه دوم را عقل تجربی و یا
اکتسابی گویند.۶
3. عقل نظری و عقل عملی؛ عقل نظری دانش محض است و هدف آن فقط دانستن است و کاری با واقعیت و یا ارزش‌ها ندارد، امّا عقل عملی ادراک و دانشی است که
مرتبط با عمل و ارزش‌ها باشد. منطق صوری و ریاضی عالی‌ترین جلوه فعالیت عقل
نظری است.۷
1.. ر.ک: همان، ص۱۴۱ ـ ۱۵۳.
2.. حدیث «ترک التجارة ینقص العقل» (الکافی، ج۵ ص۱۴۸ ح۱). و یا «التجارة تزید فی‌العقل» (همان، ج۵ ص۱۴۸ ح۲). یا «ترک التجارة مذهبة للعقل» (کتاب من لا یحضره الفقیه،ج ۳ ص۱۹۲ ح۳۷۱۸) و یا حدیث «لا عقل کالتدبیر» (نهج البلاغه، حکمت ۱۱۳) اشاره به همین عقل دارد.
3.. ر.ک: المحاسن، ج۱، ص۱۹۵ ح۱۵؛ معانی الأخبار، ص۲۴۰، ح۱.
4.. کلام امام صادق علیه السلام در پاسخ به این که عقل چیست، فرمود: «ما عبد به الرحمن واکتسب به الجنان» (الکافی، ج۱ ص۱۱ ح۳، به همین عقل اشاره دارد.
5.. گفته شده احادیثی که حکایت از خلق موجودی به نام عقل دارد که محبوب خداست و معیار بندگی او و میزان اعمال و پاداش و عقاب است. ناظر به همان عقل مطبوع یا فطری است. ر.ک: شرح اصول الکافی، ج۱، ص۶۹ و ص۳۱۱.
6.. در حدیثی به نقل از امام علی علیه السلام آمده است که فرمود: عقل دو گونه است؛ فطری و تجربی و هر دو صاحبش را به منفعت می‌رساند (مطالب السؤول، ص۲۵۰).
7.. ر.ک: ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج۱۱، ص۲۹۲ ـ ۲۹۵.
