تبيين مباحثى از توحيد در پرتو معارف اهل بيت عليهم السلام (2) - صفحه 146

وَ لَكِنَّ اللَّهَ مَعْنًى يُدَلُّ عَلَيْهِ بِهَذِهِ الْأَسْمَاءِ وَ كُلُّهَا غَيْرُهُ يَا هِشَامُ الْخُبْزُ اسْمٌ لِلْمَأْكُولِ وَ الْمَاءُ اسْمٌ لِلْمَشْرُوبِ وَ الثَّوْبُ اسْمٌ لِلْمَلْبُوسِ وَ النَّارُ اسْمٌ لِلْمُحْرِقِ.۱
پس «معنى» لفظ «عالم» براى مخلوقات، با «معنى» همين لفظ در مورد خداوند متفاوت است. لفظ «عالم» در مخلوقات، دلالت بر علمى محدود (بالغير) مى‏كند در حالى‏كه همين لفظ اگر براى خداوند به كار رود، چنين معنايى ندارد؛ زيرا علم خدا بالغير نيست، بلكه بالذّات است. به تعبير ديگر، «ما عُنى به» از لفظ «عالم» در خدا و خلق يكى نيست و تشبيه فقط وقتى پيش مى‏آيد كه معناها يكى باشد:
قُلْتُ... وَ اللَّهُ وَاحِدٌ وَ الْإِنْسَانُ وَاحِدٌ أَ لَيْسَ قَدْ تَشَابَهَتِ الْوَحْدَانِيَّةُ قَالَ يَا فَتْحُ أَحَلْتَ ثَبَّتَكَ اللَّهُ إِنَّمَا التَّشْبِيهُ فِي الْمَعَانِي فَأَمَّا فِي الْأَسْمَاءِ فَهِيَ وَاحِدَةٌ وَ هِيَ دَالَّةٌ عَلَى الْمُسَمَّى.۲
بر اين اساس، اگر ميان الفاظى كه براى خدا و خلق به كار مى‏رود قائل به اشتراك اسمى و نفى اشتراك معنايى شويم، سخنى مطابق عقل و نقل گفته‏ايم. امّا اگر منظور از اشتراك لفظى، همان معناى رايجى باشد كه ميان شير درنده و شير خوراكى برقرار است، به يقين، چنين چيزى در مورد اسماى الهى نادرست است. همچنين اگر منظور از اشتراك معنوى، اين باشد كه مثلاً لفظ عالم در خدا و خلق، مشترك لفظى نيست بلكه در مفهوم سلبى عدم جهل، مشترك هستند، البتّه سخنى صحيح است. ظاهراً مقصود مرحوم قاضى سعيد قمى و استادش نفى چنين مطلبى بوده و ايشان قائل به اشتراك لفظى به‏معناى رايج آن بوده است. امّا مقصود مرحوم ميرزا مهدى اصفهانى از اشتراك لفظى، همان اشتراك اسمى مورد نظر روايت است و نه اشتراك لفظى رايج. گواه آن، علاوه بر استناد ايشان به روايات، اين است كه ايشان اطلاق يك لفظ را كه در مخلوق به نحو حقيقت، استعمال مى‏شود، در خالق به نحو مجاز

1.كلينى، ج ۱، ص ۸۷، باب المعبود

2.كلينى، ج ۱، ص ۱۱۸، باب آخر و هو من الباب الأول‏

صفحه از 147