البتّه آنچه فلاسفه صدرايى تحت عنوان تشكيك خاصّى وجود گفتهاند، غيرقابل دفاع و مردود است، ولى بايد دانست قول به وحدت سنخى وجود، لازمه قول به اشتراك معنوى وجود است. اگر مفهوم واحدى را ميتوان بر خالق و مخلوق به نحو ايجابى حمل كرد، چگونه مىتوان آن دو را متباين دانست؟
حاصل سخن، اينكه اين نظريّه حدّاقل در چهار محور با مباحث فلسفى اشتراك دارد. البتّه صرف اشتراك و مشابهت با مباحث فلسفى، به معناى بطلان نيست ولى پيشتر نشان دادهايم كه اين چهار محور با عقل و نقل ناسازگار است. همچنين اگر كسى ملتزم به اين مبانى باشد، بايد قائل به معرفت بالوجه خدا باشد و در مقام توصيف حق نيز هر مفهومى را كه معقول ثانى باشد و كمالى را براى خدا اثبات كند، بپذيرد. طرفه آنكه در اين نظريّه از يك سو ذات خدا غيرقابل شناخت معرّفى شده و معرفت خدا فقط در حدّ تصديق وجود او ممكن دانسته شده است؛ آنگاه فرمايش اميرالمؤمنين، كه «كمال معرفته التّصديق به»، بر تصديق عملى و نشان دادن صدق اعتقاد حمل شده است. ۱ از سوى ديگر، در مقام توصيف، قائل به توقيفيّت اسما است و وراى اسما و صفاتى كه در شرع آمده، اجازه توصيف خدا را نمىدهد:
خداى متعال، خود، وصف كردن خود را متكفّل شده است و به كسى اجازه توصيف ذات اقدسش را نمىدهد، هرچند در نظر وصفكننده، كمال باشد... كسى حق ندارد كه خدا را به اسم يا صفتى كه ثبوت قطعى از شرع ندارد، توصيف كند. ۲
اين در حالى است كه مبانى پذيرفتهشده، اجازه توصيف خدا را به صفات كماليّه - هرچند مأخوذ از شرع نباشد - مىدهد. البتّه توقيفيّت اسماى الهى مطلب صحيحى است كه روايات بيان داشتهاند و تفصيل بحث در مورد آن را به نوشتار بعدى وامىنهيم.
