الف ) سنت حاكم بر قرآن است
اوزاعى از يحيى بن ابى كثير (م 129 ق) حكايت مى كند:
السّنّة قاضية على الكتاب وليس الكتاب قاضياً على السّنّة؛ ۱
سنت حاكم بر كتاب است، اما كتاب بر سنت حاكم نيست.
چنين سخنانى از وجود جريانى در ميان اصحاب حديث حكايت مى كند كه سعى در بالابردن مقام سنت بر قرآن داشت؛ گرچه برخى از اصحاب حديث از ابراز چنين تعابيرى ابا داشتند و گويا آن را نوعى تندروى قلمداد مى كردند، مثلاً چون از احمد بن حنبل درباره جمله «السّنّة قاضية على الكتاب» [كه گويا در ميان اصحاب حديث آن زمان شهرت يافته بود] سؤال شد، گفت:
ما أجسر على هذا أن أقول إنّ السّنّة قاضية على الكتاب، إنّ السّنّة تفسّر الكتاب وتبيّنه؛ ۲
من به خود چنين جسارتى نمى دهم كه بگويم سنت حاكم بر قرآن است، [بلكه مى گويم] سنت مفسّر و مبيّن قرآن است.
احمد امين حاكم بودن سنت بر قرآن را جريانى غلوآميز در بين اصحاب حديث دانسته و مى نويسد:
وتغالى اصحاب الحديث كما تغالى اصحاب الرأى، حتى قال بعضهم: «انّ السّنّة حاكمة على الكتاب وليس الكتاب حاكماً على السّنّة»، وحتى كان العصر الثانى من يقول انّ السّنّة تنسخ الكتاب؛ ۳
اصحاب حديث نيز به مانند اصحاب رأى غلو نمودند؛ حتى برخى از آنان گفته اند: «سنت بر كتابْ حاكم است، ولى كتاب بر سنتْ حاكم نيست». حتى در دوره بعد كسانى پيدا شدند كه قايل به نسخ كتاب توسط سنت بودند.
ب ) جواز نسخ قرآن با خبر واحد
زرقانى نسخ را در اصطلاح به معناى «برداشتن حكم شرعى با دليل شرعى ديگر» معنا كرده است. ۴
در جواز نسخ قرآن با قرآن ميان مسلمانان اختلافى وجود ندارد، ۵ اما در جواز نسخ قرآن با
1.جامع بيان العلم، ج ۲، ص ۵۶۴، نيز: معرفة علوم الحديث، حاكم نيشابورى، ص ۶۵.
2.همان.
3.فجر الاسلام، ص ۲۴۴.
4.مناهل العرفان فى علوم القرآن، محمد عبدالعظيم زرقانى، بيروت: مؤسسة التاريخ العربى، ۱۴۱۲ ق، ج ۲، ص ۷۲. عبارت وى چنين است: «هو رفع الحكم الشرعى بدليل شرعى». آيت اللّه خوئى نسخ را چنين تعريف كرده اند: «هو رفع امر ثابت فى الشريعة المقدسة بارتفاع أمده وزمانه... » (البيان فى تفسير القرآن،سيد ابوالقاسم موسوى خوئى، قم: المطبعة العلمية، ص ۲۹۶). ايشان نسخ قرآن را با سنت متواتر و اجماع قطعىِ كاشف جايز مى دانند، اما نسخ آن را با خبر واحد نمى پذيرند [چون خبر واحد ظنى و قرآن قطعى است] ( همان، ص ۳۰۵).
5.همان، ج ۲، ص ۱۳۲.
