دينى، منابع نقلى،اعم از احاديث و آثار، زمينه اصلى مطالعات آنان بوده است؛ هر چند كه اين عالمان در چگونگى برخورد با حديثْ داراى روشى همسان نبوده اند. اصحاب حديث، به معناى اعم ، موضوعات مختلف دينى اعم از فقه، كلام و غير آن را مورد بررسى قرار داده اند، اما بيش از هر چيز در تاريخ فرهنگ اسلامى به عنوان يكى از دو گرايش اصلى در فقه اهل سنّت در سده هاى نخستين در مقابل اهل رأى شهرت دارند. ۱
احمد امين با يادكرد از دو جريانِ مكتب رأى (با مركزيت عراق) و مكتب حديث (با مركزيت حجاز)، در چند قرن نخست، از مشخصه هاى بارز مكتب رأى، علاوه بر كثرت فروع حتى توجه به فروض خيالى مسائل، ۲ ويژگى دوم آنان را كمى نقل حديث دانسته است؛ زيرا با شرايطى كه آنان براى قبول احاديث قايل بودند، كمتر حديثى از چنين شرايطى برخوردار مى شد. انكار و ترديد آنان نسبت به روايات، در ميان برخى از اصحاب رأى، چنان شدت گرفت كه شافعى در كتاب الامّ خود، در فصلى با عنوان «باب حكاية قول الطائفة التى ردّت الاخبارَ كلَّها»، ۳ به ردّ افراطى گرى در اين انديشه پرداخت. اما در مقابل، مكتب حديث يا اهل حديث قرار داشت. مشخصه هاى اين مكتب را احمد امين اين گونه برمى شمارد:
1. كراهت شديد از پرسش در باب فروض [احتمالات و فروع فرضى مسائل] ؛ زيرا منبع آنها احاديث بود و احاديثْ محدود بودند. آنان عمل به رأى در مسائل را ناخوش داشتند و در اين باره بر اهل عراق (اصحاب رأى) عيب مى گرفتند.
2. توجه به حديث، حتى احاديث ضعيف، و تساهل آنان در شرايط پذيرش حديث و مقدم داشتن آن بر رأى. ۴
عبداللّه فرزند احمد بن حنبل مى گويد از پدرم پرسيدم: شخصى در شهرى ساكن است كه در آن شهر كسى را نمى يابد، مگر محدثى كه قادر به تشخيص احاديث صحيح از سقيم نيست و اصحاب رأى را؛ اگر مسأله اى براى وى پيش آمد، چه كند و سراغ چه كسى برود؟ پدرم گفت:
يسأل اصحاب الحديث ولا يسأل اصحاب الرأى، ضعيف الحديث أقوى من الرأى؛ ۵
از اصحاب حديث سؤال كند، نه از اصحاب رأى. حديث ضعيفْ قوى تر از رأى است.
1.ر. ك: دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج۹، ص۱۱۳، مقاله «اصحاب حديث»، احمد پاكتچى.
2.از آنجا كه اصحاب رأى در بيان فروض احتمالى مسائل از عبارت «أرأيت لو كان» بسيار استفاده مى كردند، اصحاب حديث، گاه از ايشان، با عنوان «أرأيتيون» ياد كرده اند. ر. ك: فجر الاسلام، ص ۲۴۲ ـ ۲۴۳، به نقل از الموافقات، شاطبى، ج۴، ص ۱۸۶.
3.الأم، شافعى، ج۷، ص ۲۵۴ به بعد.
4.فجر الاسلام، احمد امين، قاهره: مكتبة النهضة المصرية، نهم، ۱۹۶۴م، ص ۲۴۳.
5.أعلام الموقعين عن رب العالمين، ابن قيم جوزيه، تحقيق: عبدالرحمن الوكيل، ج۱، ص ۸۸، بيروت: داراحياء التراث العربى، مؤسسة التاريخ العربى، بى تا.
