از احاديث، اين است كه اين جور كارهاى فهرست سازى و توليدات رايانه اى دنبال بشود و هر كسى مى خواهد در حوزه حديث يا حديث و قرآن يك مسئله اى را دنبال كند، ديگر خاطر جمع باشد كه كل روايات مربوط به اين بحث را ديده و از همه اش استنتاج كرده است.
اگر كسى بگويد كه استفاده هايى كه تا الآن از احاديث شده به قدر كافى كامل نبوده، در اين بعد (مجموع نگرى و استقصاى تام) مى شود از او پذيرفت وگرنه از حيث معنا كردن حديث و فقه الحديث، انصاف اين است كه در فقه (نه در اخلاق و معارف) خوب كار شده است؛ يعنى شايد بيش از اندازه تصوّر، روى احاديث فقهى كار شده است، چه در زمانهاى نزديك به زمان ما (مثل كارهاى شيخ انصارى و اساتيد و شاگردانش) يا زمان آقا محمد باقر وحيد يا زمان علامه مجلسى (كه روى خود حديث كار مى كرد) يا زمان شيخ طوسى (وقتى منابع «استبصار» را نگاه مى كنيم، مى بينيم كه ايشان براى جمع بين احاديث، احتمالاتى در معناى حديث مى داده اند كه پيداست به فقه الحديث خيلى عنايت داشته اند).
مطلبى كه در بحثهاى گذشته به نظرم ناقص مطرح شد و الآن تكميلش مى كنم، اين است كه بايد به صورت موضوعى بر روى احاديث كار شود. متأسفانه در موضوع اخلاق، آن كارهاى مقدّماتى هم انجام نشده است؛ در معارف هم همين طور. مى خواهم عرض كنم كه بهره گيرى از روايات، اگر مى خواست كامل باشد، مشكلى داشت و آن، اينكه احاديث يك موضوع، به طور كامل در اختيار محقّق نبوده ؛ خودش هم اگر تفحّص و تتبّع مى كرد، نمى توانست جستجوى كامل باشد كه بحمداللّه اين مشكل، اين روزها ديگر دارد حل مى شود و فكر مى كنم ـ إن شاء اللّه ـ هر چه هم جلوتر مى رويم، بهتر بشود.