1.در مطالب بعدى، بسيارى از منابع تفسيرى كتاب مقدس يهود را كه تاريخ آنها را نمى توان به طور مطمئنى مربوط به دوران پيش از اسلام دانست، كنار گذاشته ام. براى آگاهى از مطلب هاى ديگرى كه اين منابع عرضه مى كنند، نگاه كنيد به ارجاع ها و نقل قول هايى كه در Mavo,pp.۶۹۴f و Epstein آمده است.

2.به طور تحت اللفظى: «گفتن».

3.Babylonian Talmud, Gittin, f.۶۰b.۱۳, Temurah, f.۱۴b.۱۰ (كه در اينجا ترتيب عبارت ها بر عكس است). من تلمود بابلى را از چاپ هاى مجدّد ويلناwilna به سال ۶۸ ـ۱۸۸۰ با برگ شمارى استانداردى كه در ترجمه سانسينو Soncino به كوشش ل.اپشتاين L.Epstein، لندن، ۵۲ـ۱۹۳۵ نيز آمده است، نقل مى كنم. (در نقل متن هاى خاخامى، همان شيوه اى را كه در متن هاى عربى مراعات مى كنم، به كار مى برم: fبه جاى folio (شماره صفحه)، و شماره اى كه پس از نقطه مى آيد، شماره سطر است). مأخذ اين گفته، ربّى يهودا بار نحمانى (R.yehudah bar Nahmani) «شارح» ربّى شمعون بن لاقيش (ريش لاقيش R. shim’ on ben laqish )Resh laqish است.

4.palestinian Talmud, Megillah, ۴:۱ )Venice,c. ۱۵۲۲,f.۷۴d.۱۶=M. Hengel et al. (ed.),übersetzung des Talmud Yerushalmi, Tübingen, ۱۹۷۵-,Band II/۱۰, p.۱۳۵; also J. Neusner et al. (trans.), The Talmud of the land of Israel, Chicago and London, ۱۹۸۲-, XIX, p.۱۴۲). اين گفته را ربّى حگاى (R. Haggai) از ربّى سموئيل بار اسحاق (R. Samuel Bar isaac) نقل كرده است.

5.اشاره است به سفر خروج، سى و چهارم، ۲۷: «و خداوند به موسى گفت: اين كلمات را بنويس؛ زيرا كه به حسب (’al-pi) اين سخنان، با تو و اسرائيل عهد بسته ام».

6.Babylonian Talmud, Gittin, f.۶۰b.۱۶; ibid., Temurah, f. ۱۴b.۱۳ مرجع بى نام را از مكتب ربّى اشماعل (R. Ishmael) داشته اند.

7.Babylonian Talmud, Temurah, f.۱۴b.۵. اين گفته را ربّى ابّا (R. Abba) پسر ربّى حيّا بار ابّا(Bar Abba R. Hiyya) از يوحانان (Yohanan) نقل كرده است. نيز مقايسه كنيد گفته مجهول القائلى در تفسيرى بر Magillat ta’anit: «ما قانون ها را در كتاب نمى نويسيم». (H. Lichtenstein, ”Die Fastenrolle, eine untersuchung zur jüdisch-hellenistischen Geschichte“, in Hebrew union college Annual, ۸-۹,۱۹۳۱-۲, p.۳۳۱.۶).

8.(palestinian Talmud, shabbat, ۱۶:۱ (f. ۱۵c.=trans. Neusner, XI, p.۴۱۲. خاخام مورد نظر، ربّى حيّا بار ابّا (R.Hiyya Bar Abba) است.

9.Tosefta, shabbat, ۱۳:۴ (ed. S. Lieberman, New York, ۱۹۵۵-, II,p.۵۸, line ۱۵= J.Neusner et al. (tranas.), The Tosefta, New York and Hoboken, ۱۹۷۷-۸۶, II,p.۴۹, with Commentary in S. Lieberman, Tosefta Ki-fshutah, New york, ۱۹۵۵-,III.p.۲۰۶); Babylonian Talmud, Shabbat, f. ۱۱۵b. ۸; Palestinian Talmud, Shabbat, ۱۶:۱ (f.۱۵c.۲۹= trans. Neusner, XI,p. ۴۱۱). گويندهٌ اين سخن، ناشناس است؛ اما در داستانى كه پس از آن مى آيد، ربّى اشماعل (R. Ishmael) برطبق آن عمل مى كند (نك: پايين، بند ۱۳۲، پانوشت۶۰۵).

10.(Palestinian Talmud, Megillah, ۴:۱ (f.۷۴d.۱۵=Hengel,übersetzung, Band II/۱۰, p.۱۳۵; also trans. Neusner, XIX, p.۱۴۲. اين سرزنش را ربّى حگاى از ربّى سموئيل بار اسحاق نقل كرده است.

11.(Babylonian Talmud, Shabbat, f. ۱۱۵a. ۴۱; palestinian Talmud, Shabbat, ۱۶:۱ (f.۱۵c. ۵=trans. Neusner, XI, p.۴۰۹). دستور دفن كردن را ربّان گملئيل Rabban Gamaliel ؛جدّ) صادر كرده است.

12.Babylonian Talmud, Shabbat, f.۱۱۵a. ۳۹ ربى يوسه (R. yose)، اين داستان را از پدرش حلفتا (Halafta) نقل كرده كه بدين سان، ربّان گملئيل (نوه) را سرزنش كرده است.

13.چنانكه شولر(Mündliche Thora”, pp.۲۱۳-۲۱“) ياد آور شده است.

14.Babylonian Talmud, Temurah, f. ۱۴b.۱۴.

15.اين نسخه بدل در حاشيهٌ كاملا سمت راست متن تلمود ( پاورقى ها) از: (Shittah mequbbeset (=Soncino translation, ۹۹n.۲ آمده است؛ و نك: Besalel Ashkenazi, Shittah mequbbeset ‘al massekhet Temurah, ed. Y.D.Ilan, Bene Beraq, ۵۷۳۵, p.۴۷ من از قرائت و ترجمهٌ اپشتاين، پيروى مى كنم (Mavo, pp.۶۹۶, ۶۹۸). ليبرمن «به امانت سپردن» متون مكتوب را شكلى از انتشار مى داند (Hellenism in Jewish Palestine, p.۸۶)؛ اما در مورد كنونى، سياق عبارت، به راستى اين نكته را تأييد نمى كند.

16.اپشتاين اظهار مى دارد كه همين متن در يكى از پاسخ هاى گائونى به صورت سخنان خود گائون (Mavo, p.۶۹۶) آمده است. ليبرمن از اين مطلب چنين استنباط مى كند كه اين عبارت، «نتيجه تحريفى است كه بعدها در تلمود رخ داده» (Hellenism in Jewish Palestine, p.۸۶n.۲۶)؛ اما عبارت مربوط در اين پاسخ گائونى كه اپشتاين و ليبرمن به آن اشاره دارند، چنان متفاوت است كه نمى توان آن را روايتى از نسخه بدل مورد بحث ما دانست. M.S.weisz “süeridim me-ha-Genizah”, in L. Blau (ed.), Festschrift zum ۵۰ jührigen Bestchen der Franz-Josef-landes-rabbiner schule in Budapest, Budapest, ۱۹۲۷, Hebrew section, p.۹۶, lines ۸-۱۰).

17.Babylonian Talmud, Temurah, f.۱۴b.۱۵

18.(Palestinian Talmud, Berakhot, ۵:۱ (f.۹a.۱۰=Hengel übersetzung, Band I, p.۱۴۱; also trans. Neusne, I.p.۱۹۶. مرجع نقل شده، ربّى يوحانان است.

19.Babyjlonian Talmud, Temurah, f.۱۴b. ۱۴. صاحب اين نظر، مشخص نشده است.

20.براى آگاهى از جزئيات درباره دانشمندانى كه در پانوشت هاى پيشين ياد شده اند، نك: فهرست اسامى خاص در Strack, Introduction the Talmud and Midrash.

21.اين بحث در تلمود بابلى(Babylonian Talmud, Temurah, f.۱۴b) از نامه اى پديد مى آيد كه ربّى ديمى (R.Dimi) مى خواسته است از فلسطين براى ربّى يوسف (R. Joseph) در بابل بفرستد و حديثى را كه به تازگى از ربّى جرمياه (همان، برگ a۱۴، ۴۱) شنيده بود، براى وى گزارش كند. اين خاخام ها در نيمه نخست سدهٌ چهارم پرورش يافتند.

22.يعنى ربّى يوحانان (نك: بالا، پانوشت هاى ۵۴۴و۵۵۴ به بعد)؛ نيز مقايسه كنيد با نقش هاى ريش لاقيش (بالا، پانوشت۵۵۴) و «شارح» او (بالا، پانوشت ۵۴۰).