جنود و سپاه جهل است. ^۱ و بنابراين، معناى اين فقره شريفه، اين است كه غضب از جهل است.
و ممكن است نيز كه معناى ششم از معانى شيطان مراد باشد. بنابراين، معناى اين فقره شريفه اين است كه اين غضب از قوه واهمه و قوه خياليه است وليكن اين معنا بسيار دور است و خلاف ظاهر از حديث است و مساعدت هم با ظاهر فقره «خلق من النار» ندارد، بلكه مساعدت با ظاهر اخبارى كه خواهد آمد هم ندارد.
و ممكن است نيز كه مراد، معناى هفتم از معانى شيطان باشد و بنابراين معناى اين فقره شريفه اين است كه غضب از قوه غضبية و يا از قوه شيطانيه و يا از قوه شهويه به معناى اعم است و اين معنا اگرچه بهتر از معناى پيشى است وليكن اين هم دور و خلاف ظاهر فقره است و مساعدت هم با ظاهر اين فقرات ديگر اين حديث و غير آن ندارد.
به هر حال حمل كردن لفظ شيطان در اين فقره شريفه بر هر يك از اين دو معنا به حسب ظاهر به غايت، دور است: اگرچه ممكن است و معنا هم بى عيب است، وليكن حمل نمودن وى بر هر يك از معانى ديگر در ظاهر دور نيست، هم چنان كه در باطن هيچ يك عيبى ندارند. بلكه دور نيست كه همه مراد باشند به اينكه بعضى از ظاهر فقره شريفه مراد بوده باشد و بعضى ديگر از باطن آن مراد بوده باشد.
اگر كسى بگويد كه چگونه مى شود غضبى كه فى الحقيقه موجود يگانه است و مفعول و يا معلول واحد است، نسبت داده شود به فاعلها و يا علتهاى متعدده، بلكه اين از محالات و ممتنعات است يا اينكه آنچه از آيات و اخبار و كلمات علماى ابرار برمى آيد، اين است كه اين موجود يگانه مفعول و يا معلول هر يك از اين امور متعدده است.
در جواب گوييم كه اولاً قبول نداريم تعدد فاعل و علت را در ما نحن فيه، به حسب حقيقت؛ چرا كه ممكن است تعدد آنها به حسب حقيقت نباشد و به حسب اسم و صورت باشد. و واضح است كه تعدد اسم و صورت لازم ندارد. تعدد مسمّى و حقيقت را با اينكه از تصفح و تتبع در آيات و اخبار و كلمات علماى اخيار پس از تأمل و تعمق بسيار در آنها وحدت آنها به حسب حقيقت مفهوم مى شود.