علم و معرفت
مراد از علم در اين حديث، معرفت است كه معنايى متفاوت با معناى علم دارد. معرفت با سير و سلوك و اخلاق انسان، رابطه اى تنگاتنگ دارد. اگر بخواهيم معنايى امروزى براى كلمه معرفت بيابيم، مى توانيم از آن به فرهنگ تعبير كنيم.رابطه بين دانش و فرهنگ همانند رابطه بين علم و معرفت در تاريخ فكرى ماست.
رابطه بين معرفت و سلوك و اخلاق را مى توان به صورت واضح در اين آيه قرآن يافت:
از ميان بندگان خدا فقط دانشمندان از او خوف و خشيت دارند.۱
مراد از دانشمندان در اين آيه عارفانند، و آيه به ارتباط بين معرفت و ترس از خدا اشاره دارد. مى توان دريافت كه بهره مندى انسان از خشيت و ترس خداوند به ميزان بهره مندى او از معرفت و شناخت خداوند است و هرچه شناخت بيشتر باشد، ترس و خشيت نيز افزون تر خواهد بود.
رابطه ميان شناخت و ترس از خدا
قرآن كريم در دو جا بين ترس از خدا و شناخت، رابطه انحصارى برقرار كرده است؛ در يكى، ترس از خدا را در صاحبان شناخت منحصر مى كند و در ديگرى، ترس صاحبان شناخت را فقط به ترس از خدا محدود مى سازد. اين دو حصر با هم تفاوت دارند.
انحصار اول در اين آيه است:
از ميان بندگان خدا فقط دانشمندان از او خوف و خشيت دارند.۲
اين آيه ترس از خدا را به صاحبان شناخت منحصر مى كند.
آيه دوم اين است:
1.سوره فاطر، آيه ۲۸ : إنّما يخشى الله من عباده العلماء .
2.همان.
