مشهورِ ماد برسد، پويايى و حيات خويش را از دست داده و به صورت زبانى مُرده كه فقط در مجامعِ روحانى و هنگام برگزارى آيينهاى دينى كاربرد داشت، درآمده بود. ۱ در نتيجه، حتى موبدان نيز قادر به دريافتنِ معناى بسيارى از سروده هايى كه حفظ مى كردند، نبودند و لاجرم اصرار مى ورزيدند كه درك رموزِ آنها از عهده فهم و دركِ آدميان بيرون است. يعنى آنان با محافظه كارىِ شگرف خويش، فقط سروده هاى مقدس را تكرار مى كردند و بى اينكه معناى آن همه كاملاً را درك كنند، در تأثيرِ نيروى باطنى شان كمترين ترديدى روا نمى داشتند. ۲
بارى، همچنان كه پيش تر اشاره كرديم، رموز زبان كهن اوستايى، تا قرون هجده و نوزده ميلادى گشوده نگشت. ۳ در تمام اين ايام طولانى - يعنى از هنگام فراموشى زبان اوستايىِ كهن تا بازگشايى رموز آن - ، تفسيرهاى موسوم به زَنْدْ zand ۴ ساختارِ قابل فهم
1.اين واقعيت، حتى مورد ترديد كسانى چون «مرى بويس» هم قرار نگرفته كه معتقدند دين اشوزرتشت از ديرباز تاكنون، داراى يك سنت پيوسته بوده است. ر.ك: چكيده تاريخ كيش زرتشت، ص ۴۰.
2.درباره ناآگاهىِ روحانيان ايرانى از معناى پاره هايى از اوستا، ر.ك: طلوع و غروب زردشتى گرى، ص ۲۸؛ دين ايران باستان، ص ۳۸. شاهدى كه مى توان بر اين امر آورد، كوششهاى اردشير اول و شاهان ساسانىِ پس از او، براى ارائه قرائتى واحد از دين زرتشتى و مجادلاتِ فراوانِ آن عصر است كه جملگى نشان مى دهند اصيل ترين مفاهيم اوستايى، براى آنان نامفهوم بوده است. براى آگاهى بيشتر ر.ك:گاثاها، ص ۶۸ - ۶۹؛ ايران در زمان ساسانيان، ص ۲۰۷. قابل ذكر است كه غلبه زروانيسم و سپس پديدارى ثنويت مطلق در يزدانشناسى كه شاكله هاى دين زرتشتى در عهد ساسانى و پس از آن هستند، نشان مى دهد كه موبدانِ آن دوران، به ويژه پيام اصيل گاتها را درنيافته بودند.
براى آگاهى بيشتر از مورد اخير، ر.ك: يادداشتهاى پورداوود در گاتها، ص ۶۸ - ۶۹ .
3.درباره سرگذشتِ پژوهشهاى اوستاشناسى، ر.ك: دستور زبان اوستايى، ص ۲۵ - ۳۰.
4.زند به ترجمه هاو تفسير و توضيح و حواشى اوستا كه به زبان پهلوى و توسط موبدان زرتشتى نوشته شده اطلاق مى گردد. در ابتداى كتاب زندوهومن يسن، روايت جالب توجهى وجود دارد كه بر اساس آن، انوشه روان پس از سركوبىِ فتنه مزدكى، از موبدان خواسته كه «اين يسن ها را پنهان مداريد و جز به پيوندِ خويش زند مى آموزيد».
