از تاريخ دين زرتشتى - خصوصاً در دوره ساسانى - سايه انداخته بود ^۱ و لذا مى توان با برخى انديشه مندان هم رأى بود كه اساساً زروانى گرى را وجه غالب دين مردم ايرانى در دوره ساسانى مى دانند و معتقدند كه «مزديسنان در عهد ساسانى در خصوص آفرينش بيشتر تابع عقايد زروانيه بوده اند». ^۲
به هرحال، با نگاه به برخى از متونِ دينىِ پهلوى كه در قرون دوم و سوم هجرى نوشته يا بازنوشته شده اند، مى توان ردپاهاى آشكارى از غلبه نگرشهاى جبرىِ زروانى در اين عصر را يافت. محض نمونه به اين گفتار از كتاب مينوى خرد توجه كنيد:
پرسيد دانا از مينوى خرد كه چرا مردمى كه در زمان گيومرث و هوشنگ پيشداد و فرمانروايان و حكمرانان بودند تا زمان گشتاسبِ شاهنشاه، چنين كامكار بودند و از نيكى بيش تر بهره يافتند؟ و (حال آن كه) بيشتر كسانى بودند كه نسبت به ايزدان ناسپاس بودند و حتى بودند كسانى كه بسيار ناسپاس و پيمان شكن و گناهكار بودند. پس هر يك از ايشان براى چه نيكى اى آفريده شده اند و از ايشان چه بَرّ و سودى به دست آمد؟ مينوى خرد پاسخ داد كه آنچه در مورد ايشان از جهت نيكى يا بدى مى پرسى، آگاه باش و بدان كه كار جهان همه به تقدير و زمانه و بختِ مقدر (پيش) مى رود كه خود زروان فرمانروا و درنگ خداست. ^۳
همچنين در متون ديگرِ زرتشتى نظير كتاب بندهشن، رساله علماى اسلام و روايات و