پس بايد در اوّلْ استمالت قلوب آنها بكند به ذكر منعم بودن جناب اقدس الهى، كه حمد اشاره به آن است؛ يعنى اى مردم، آگاه باشيد كه خداى تعالى اهل نعمت است و نعمت بسيار به شما عطا كرده و سزاوار حمد است و حمد هم موجب زيادتى نعمت است. و بعد از آنكه، في الجمله، رام شدند، بيان تنزيه حق تعالى كند از شريك، كه ديگر كسى به غير او نيست كه تواند منشأ نفعى شد.
و در اين مقام ،هرچند صريحاً وعده نفعى نيست و لكن تحميل بارى هم نيست. و بعد از آنكه به سبب اين دو ذكر، في الجمله، استعدادى از براى ايشان به هم رسيد، در آن وقتْ ايشان را وصيّت مى كند به تقوا و زهد از دنيا و يادآورى مرگ و همچنين ساير مطالب؛ چنانكه در اينجا بعد از حمد و تهليل، ترغيب كرده اند مردم را به حلال و ردع كرده اند از حرام ،در ضمن ذكر فضل و نعمت الهى، كه فرمودند كه از جمله فضل و نعمتِ خداست بر مردمان كه غنى كرده است ايشان را به حلال از حرام، پس مأمورند به اينكه دست از حرام بردارند و به حلال اكتفا كنند، بلكه مأمورند به اينكه به عمل آورند اين حلال را و بى جفتهاى خود را صاحب جفت كنند، حتى غلام و كنيزهاى خود را؛ هرچند امرْ بر وجه استحباب باشد نه وجوب. و همچنين مأمورند به توكل بر خدا كه خايف از فقر و عجز از نفقه نباشند و اين خوفْ مانع ايشان نشود، و همچنين ساير تنبيهات و هدايتها و راهنماييها كه از اين خطبه مستفاد مى شود.
و مناسب اين بيان است، ذكر اقسام عبادات كه در كلام بزرگان دين و ائمّه طاهرين(ع) وارد شده، كه عبادت بر سه قسم است: عبادت عبيد و عبادت اُجَراء و عبادت احرار. ^۱
پس هرگاه كسى از خوفِِ عذاب عبادت كند، عبادت او مثل عبادت بندگانى است كه از خوفِ چوب و كتك آقا خدمت مى كنند، و هرگاه كسى به طمع بهشت عبادت كند، عبادت او عبادت مزدوران است كه به طمع مزد كار مى كنند و اگر كسى عبادت خدا كند