1. زمان شكل گيرى و دوران فراز و فرود؛
2. بسترها و علل تاريخى و فرهنگى شكل گيرى؛
3. محدثان و راويان؛
4. آثار و مكتوبات (اعم از مفقود و موجود)؛
5. ارتباط با ديگر مراكز حديثى (اعم از مبادلات و منازعات)؛
6. ويژگى ها و اختصاصات؛
7. خاندان هاى برجسته؛
8. حلقه هاى درسى و محله هاى ويژه از قبيل رباط، مسجد، دارالحديث و....
چهارم. از آن رو كه اطلاعات و مواد تاريخى اين گونه مطالعات پراكنده اند، طُرُقى كه بايد در چنين پژوهش هايى از آنها بهره جست، عبارت اند از:
1. مطالعه منابع و مصادر اختصاصى تاريخ آن مركز و منطقه؛ در مثل، كسى كه درباره قم مطالعه مى كند، لازم است كتب نگارش يافته درباره اين شهر را در ادوار گذشته ببيند.
2. شناسايى روات و محدثان آن منطقه با توجّه به پسوند و القاب منسوب بدان شهر؛ در مثل، كسى كه درباره مركزيت حديث شيعه در خراسان جست وجو مى كند، بايد به دنبال راويان و محدثان با لقب هاى بلخى، طوسى، نيشابورى، بيهقى، مروزى و... باشد.
3. مطالعه كتب رجال و تراجم روات و محدثان شناسايى شده، كه از آن طريق سفرها، حلقه هاى درسى، كتب، آثار و روابط مشخص مى گردد؛
4. مطالعه روايات منقول توسط محدثان و راويانِ ياد شده؛ زيرا در ضمن مطالعه آنها برخى از نكته هاى راهگشا يافت مى گردند؛
5. جست وجو در روايات معصومان جهت استخراج ديدگاه آنان نسبت به آن مركز يا راويان و محدثان آن منطقه.
پنجم. آنچه بررسى هاى اوليه و مشهور در زمينه تاريخ حديث شيعه نشان مى دهد، اين است كه از قرون اوليه تا دوران معاصر، اين مراكز بيشترين تأثير را در حفظ و نشر حديث شيعه داشته اند:
1. مدينه، 2. كوفه، 3. بغداد، 4. رى، 5. قم (تا قرن چهارم و دوران معاصر)، 6.خراسان، 7. اصفهان،8 .حله،9 .نجف، 10 .بحرين.
به يارى خداوند در نوشتارى ديگر ،اين بحث تكميل خواهدشد تا اين موضوع مورد توجّه پژوهشگران حديثى قرار گيرد و با تتبع و تحليل عميق، بسيارى از مسائل مبهم كشف گردد.
سردبير