اعراض اصحاب از آن، وثوق و اطمينان به صدور آن از معصومان عليه السلام نيست. و ديگرى، خبرى است كه هر چند در سلسله سند آن، راويان ضعيف و يا مجهول وجود دارند، به جهت قرائن و شواهدى نظير عمل اصحاب به مضمون روايت، اتقان و قوت متن، تظافر و فراوانى روايات، تأييد متن به وسيله ديگر روايات صحيح، ميزان ضبط و دقت راوى، نقل و اعتماد مشايخ حديث از او و كثرت روايات راوى در ابواب مختلف فقهى، اطمينان به صدور حاصل مى شود. بديهى است كسانى كه تنها راه دست يازيدن به حجيت روايات را، وثاقت راويان مى دانند، در صورت عدم احراز وثاقت آنان، روايات از نظر آنان از حيز اعتبار و انتفاع بيرون خواهند بود و براساس نظر دوم، وثاقت راويان، مى تواند تنها به عنوان يكى از طرق اطمينان به صدور روايات به شمار رود و قرائن ديگرى نيز بر اعتبار و حجيت آنها ـ فراتر از بررسى احوال راويان و توثيق و تضعيف سندى روايات ـ وجود دارد. به نظر بنده نيز جرح و تعديل راويان مى تواند دلايل گوناگونى داشته باشد و صرفا نمى توان از طريق آراى رجال شناسان درباره راويان و به ويژه صحت و سقم روايات آنان به طور جزم و قطع داورى كرد.
امام خمينى رحمه الله درباره «وثاقت» محمّد بن اسماعيل نيشابورى، سهل بن زياد، ابراهيم بن هاشم، زبيرى، نوفلى و سكونى از اين قرائن داخلى و خارجى استفاده نموده اند. به عنوان مثال، وى، ضمن بحث از صحيحه «عبدالرحمان بن حجاج» در خصوص وثاقت محمّد بن اسماعيل، چنين مى گويد:
وليس فى طريقها من يتأمل فيه الا محمّد بن اسماعيل النيشابورى، الذى لم يرد فيه توثيق و انما هو راوية الفضل بن شاذان، لكن من تفحص رواياته اطمأنّ بوثاقته و اتقانه، فان كثيرا من رواياته لو لم نقل اغلبها، منقولة بطريق آخر صحيح او موثق او معتبر طابق النعل بالنعل؛ والوثوق و الاطمينان الحاصل من ذلك، اكثر من الوثوق الذى يحصل بتوثيق الشيخ او النجاشى او غيرهما. ^۱
در طريق روايت كسى كه قابل بحث و تأمل باشد جز محمّد بن اسماعيل نيشابورى نيست ـ كسى كه درباره او توثيق وارد نشده است ـ وى راويه (بسيار روايت كننده) فضل بن شاذان است؛ لكن اگر كسى روايات او را بررسى نمايد، به وثاقت و اتقان او اطمينان مى يابد؛ چه اينكه بسيارى از رواياتش ـ اگر نگوييم اكثر آنها ـ از راه هاى صحيح، موثق و معتبر ديگرى به طور كامل نقل شده است. و وثوق و اطمينانى كه از اين راه به دست آيد، بيش از وثوقى است كه از طريق توثيق شيخ طوسى يا نجاشى و جز آن دو حاصل مى شود.
8 . نتيجه نهايى اينكه، گرچه به طور طبيعى و براساس قواعد رجالى، دانش مندان براى نجاشى امتيازى ويژه قايل شده اند، در بسيارى از موارد، در اعتماد و اطمينان به راويان و عمل