از مستشرقان و پيروانشان گمان برده اند؛ بلكه بر نقد سند و محتوا يكسان توجه كرده اند ^۱ ».
وى راههاى نقد سند و متن را چنين باز گفته است:
«نشانه هاى وضع در سند عبارتند از:
1 ـ مشهور بودن راوى به دروغگويى در صورتى كه راوى ثقه اى آن را نقل كرده است.
2 ـ اعتراف واضع.
3 ـ نقل راوى از كسى كه امكان ملاقات و دريافت از او برايش نبوده است.
4 ـ شرايط و انگيزه هاى واضع؛ مثل اينكه راوى حديث «الهريسة تشّد الظهر» محمد بن حجاج است كه فروشنده حليم بوده است.
نشانه هاى وضع در محتوا عبارتند از:
1 ـ ركيك بودن الفاظ، به گونه اى كه از فصيحان چنين واژه هايى سر نمى زند.
2 ـ فساد معنا، بدين سان كه با بديهيات عقلى، قواعد اخلاقى و مسلمات تاريخ ناسازگار باشد.
3 ـ مخالفت صريح با قرآن، به گونه اى كه قابل تأويل نباشد.
4 ـ مخالفت با حقايق تاريخى مسلم در عصر پيامبر ـ ص ـ .
5 ـ موافقت با مذهب و عقيده راوى، در صورتى كه فردى متعصب بوده است.
6 ـ حديث متضمن مطلبى باشد كه انگيزه نقل آن بسيار است و حال آنكه تنها يك نفر نقل كرده است.
7 ـ اينكه ثواب بيش از اندازه اى را براى كارى كوچك بيان كند» ^۲ .
شيخ طوسى در زمينه نقد متن به چهار طريق اشاره كرده است:
«القرائن التى تدل على صحة متضمن الاخبار التى لا توجب العلم اشياء أربعة: منها تكون موافقة لأدلة العقل و مااقتضاه... و منها ان يكون الخبر مطابقاً لنص الكتاب اما خصوصه او عمومه او دليله او فحواه فإن جميع ذلك دليل على صحة متضمنه... و منها ان يكون الخبر موافقاً للسنة المقطوع بها من جهة التواتر... و منها ان