خلاصه آنكه عقلا به نقد سند و متن توجه مى كنند و شارع نيز راهى جديد، بجز آن، ارائه نكرده است. بر ماست كه شيوه عقلا را به دست آورده و مورد عمل قرار دهيم.
در اينجا فهرستوار به موارد نقد سند و متن اشاره مى كنيم؛ با اذعان به اينكه، اينها تمام موارد نيست و از شرح و بسط و كند و كاو در فروع مربوط به هر مورد، صرف نظر شده است؛ زيرا هر يك از اين موارد، مباحث گسترده اى طلب مى كند.
قبل از ورود به اين فهرستواره به نكاتى چند توجه داده مى شود:
الف ـ برخى از اين موارد جنبه اثبات دارد و برخى جنبه نفى. يعنى برخى حديث سقيم را معلوم مى سازد و برخى حديث صحيح را.
ب ـ اين شيوه ها و طُرُق بايد در كنار هم ملحوظ شوند. يعنى اگر حديثى از وثاقت روات برخوردار بود، بى نياز از نقد محتوايى نيست.
ج ـ نقد محتوا و متن، بر نقد سند مقدم است. بدين معنا كه اگر حديثى از نظر سند صحيح دانسته شد ولى با شرايط نقد متن ناسازگار بود، مورد عمل قرار نمى گيرد.

الف. نقد از راه سند

بررسى وثاقت راويان و محدثان، وجاهت ناقل حديث و... از امورى است كه عقلا در بررسى اسناد تاريخى بدان توجه مى كنند. همچنين جستجو از قرائن و شواهدى كه درستى يا كذب حديثى را اثبات كند، منظور نظر عقلاست. برخى از اين راهها به درستى حديث مى انجامد؛ يعنى اثبات اعتبار مى كند. و برخى ديگر، روايت را از اعتبار و ارزش مى اندازد.
در اينجا اين موارد را فهرستوار نقل مى كنيم و فعلاً از شرح و تفصيل پيرامون اين راهها چشم مى پوشيم. با علم به اينكه راههاى عقلايى، محصور به اين طُرُق نيست.

1 ـ بررسى وثاقت سلسله راويان

خبرى كه سلسله راويان آن از وثاقت برخوردار باشند، مورد قبول است، بجز در دو مورد:
1 ـ در احاديث مربوط به «معارف»، زيرا در اين نوع از احاديث، اطمينان عقلايى كافى نيست بلكه «معرفت» مطلوب است.
2 ـ آنجا كه قرائنى بر كذب حديث