احمد بن يحيى را ذكر كرده، اظهار نظرى نكرده و ظاهرا با اين استثناء موافق بوده است. ۱
در هر حال، اصل آن است كه شهادت رجالى ها از روى حسّ است، نه از روى حدس و اجتهاد ۲ (مگر اين كه در موردى ثابت شود كه سخن رجالى از روى حدس و اجتهاد خودش بوده است) و اين كه بگوييم سخن ابن وليد از روى حدس و مبناى اعتقادى اى بوده كه وى بدان قايل بوده، صرفا يك احتمال است و صد در صد نمى توان گفت كه اتهام وى به محمد بن موسى همدانى از سر حدس بوده است، بويژه آن كه شيخ طوسى و نجاشى وى را به «عارف بالرجال، موثوق به و مسكون اليه» توصيف كرده اند. به علاوه، چنان كه ديديم، خود ابن غضايرى ـ كه وى نيز همانند ابن وليد متهم به تضعيف افراد از روى حدس شده ـ ۳ در مورد كتاب هاى زيد زراد و زيد نرسى به استناد رؤيت خود، ابن وليد را تخطئه كرده بود و از همين جا معلوم مى شود كه قضاوت او صرفا از سر حدس و تخمين نيست، بلكه به آن چه ديده است، اعتماد كرده است.
از آنچه تاكنون گفته شد، به اين نتيجه مى رسيم كه محمد بن موسى همدانى آدم ضعيفى است. ابن غضايرى نيز او را ضعيف دانسته و گفته كه از ضعفا روايت مى كرد، و مى توان روايت او را به عنوان شاهد و مؤيد آورد. ۴ بنابراين ابن غضايرى نيز هر چند در مورد كتاب هاى زيد زراد و زيد نرسى با ابن وليد هم عقيده نيست، ولى در تضعيف محمد بن موسى همدانى با وى هم عقيده است و لذاست كه به گفته محقق شوشترى وى «متفق الضعف» است و در ضعيف بودنش اشكالى نيست. ۵ به هر حال، اگر به تضعيف هاى ابن وليد و ابن غضايرى هم اعتنا نكنيم، دست كم توثيقى درباره وى وارد نشده ولو به نحو توثيق عام، و وقوع وى در اسناد كامل الزيارات نيز دليل بر توثيقش نمى شود، زيرا بنابر تحقيقات اخير توثيق ابن قولويه تنها شامل مشايخ بى واسطه اش مى شود و تازه اگر شامل مشايخ با واسطه هم بشود و محمد بن موسى داخل اين توثيق شود، اين توثيق عام با تضعيف هاى ديگرى كه تاكنون نقل كرديم معارضه كرده و وى مجهول الحال مى شود. ۶
عطف محمد بن اسماعيل در سند كامل الزيارات
چنان كه در نمودار سابق (شاخه 3 و 6) نشان داده شد، ظاهر آن است كه محمد بن اسماعيل در سند كامل الزيارات بر محمد بن خالد طيالسى عطف شده است؛ زيرا هر يك از اين دو با دو واسطه از امام باقر عليه السلام روايت كرده اند و لذا هم طبقه محسوب مى شوند. بنابراين محمد بن موسى همدانى در طريق نقل از محمد بن اسماعيل نيز واقع مى شود و ضعف او به اين طريق نيز سرايت كرده و
1.همان، ش۹۳۹.
2.اصول علم الرجال بين نظرية و تطبيق، ج۱، ص۳۵ ـ ۳۹.
3.سيماى فرزانگان، ج۲، ص۴۹۸.
4.رجال ابن غضائرى، ص۹۵.
5.. قاموس الرجال، ج۵ ، ش۳۶۳۳ و ج۹، ش۷۳۱۳ و ۷۳۲۰.
6.معجم رجال الحديث، (الطبعة الثالثة) ج۱۷، ش۱۱۸۴۷.
