همان گونه كه فرهاد دفترى گفته است ، « قاضى نعمان از آنجا كه معاصر چندتن از معروف ترين مراجع امامى قديم مانند كلينى و ابن بابويه بوده است ، تأليفات وى به حق از زمره قديم ترين تأليفات شيعه در زمينه فقه و حديث به شمار مى رود . و اين ممكن است روشنگر احترامى باشد كه شيعيان اثنى عشرى نسل هاى مختلف براى وى قايل بوده اند » . ^۱
شايد سبب اصلى اين كه برخى از علماى امامى متأخّر او را « امامى » دانسته اند ، همين توجّه به آثار وى و اهميّت آنها باشد . گو اين كه آشنايى كامل با آثار قاضى نعمان و آگاهى از نقش تاريخى او در دستگاه اسماعيلى فاطميان ، ترديدى در نادرستى اين گمان بر جاى نمى نهد . ^۲

درباره الايضاح

مهم ترين اثر قاضى نعمان در حوزه فقه و حديث ، الايضاح است . اين كتاب ، يك دوره فقه مأثور است كه بر پايه روايات معصومان ، از امام صادق عليه السلام تا پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله ، تدوين شده و همراه با توضيحات مؤلّف در بررسى و تطبيق احكام با احاديث است . شايد كتاب من لايحضره الفقيه قابل مقايسه ترين اثر در ميان منابع اماميه با الايضاح باشد .
الايضاح در 220 باب و بيش از سه هزار صفحه تدوين شده بود . قاضى نعمان اين كتاب را به دستور عبيداللّه مهدى ، نخستين خليفه فاطمى (خلافت 297 ـ 322ق) ، تأليف كرد و به احتمال قوى پس از سال 312ق آن را به پايان رساند . وى بعدها به گزينش آن دست يازيد و مختصر الايضاح را فراهم آورد . در دوره خلافت معزّ ، خليفه چهارم فاطمى (خلافت 341 ـ 365ق) ، قاضى نعمان به تأليف و تدوين دعائم الاسلام بر پايه الايضاح پرداخت . او در دعائم به نقل قول مختار و حكم فقهى بسنده كرد و اسناد احاديث را حذف نمود . قاضى نعمان پس از آن به تلخيص دعائم ( اختصار الآثار ) نيز دست زد . ^۳ از ميان رفتن الايضاح و نسخه هاى آن ، مى تواند با تدوين و رواج دعائم الاسلام ـ كه چكيده الايضاح است ـ در پيوند باشد و نشانگرِ از رونق افتادن متن بلند و اجتهادى الايضاح با تأليف دعائم .
متأسفانه الايضاح بر جاى نمانده و تنها بخش كوتاهى از آن ( شامل بخشى از « كتاب الصلاة » ) در صورت يك نسخه خطى منحصر به فرد باقى مانده است . اين نسخه خطى پيش تر در اختيار يكى