5 . در باب آيه «وَ جَآءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ»۱ ، شيخ طوسى مى گويد:
والمعنى جاءت سكرة الحق بالموت و هى قراءة أهل البيت. ۲
اين نحوه بيان نشان مى دهد كه شيخ طوسى از روايتى معروف ـ كه ديگر مفسران شيعه آن را نشانه تغيير و تحريف ۳ يا اختلاف قرائت منسوب به ائمه ۴ دانسته اند ـ كاركردى ديگر ساخته است. وى به روشنى تصريح مى كند كه معناى آيه اين گونه است و گويى در آيه، قلب روى داده است. به نظر وى، اين امر هم در زبان عربى و هم در خود قرآن نمونه هاى ديگر دارد؛ چنان كه در آيه «لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ»۵ ، برخى گفته اند معناى آيه «لكلّ كتابٍ أجلٌ» است. ۶
6 . در تفسير آيه «فَلَمَّا قَضَيْنَا عَلَيْهِ الْمَوْتَ مَادَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلاَّ دَآبَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَن لَّوْ كَانُواْ يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُواْ فِى الْعَذَابِ الْمُهِينِ»۷ ، شيخ طوسى پس از ذكر اقوال مختلف در باب معناى آيه، مى نويسد:
و فى قراءة أهل البيت فَلَمَّا خَرَّ تَبَينَتِ الإنس أن لَو كان الجِنُّ يعلَمُونَ الغَيبَ مَا لَبِثُوا فِى العَذابِ المهينِ. [يعنى پس از فروافتادن سليمان، مردم دريافتند كه چنانچه جنيان علم غيب داشتند، در چنان عذاب خواركننده اى نمى ماندند.] قالوا لأنّ الجنّ كانت تعلم أنها لاتعلم الغيب قبل ذلك و إنما تبينت الإنس ذلك من حال الجِنّ. ۸
اين تفسير شيخ طوسى برگرفته از رواياتى شيعى است كه در اغلب آنها از قول امام عليه السلام آمده است كه جنّيان خود از پيش مى دانستند كه علم غيب نمى دانند. لذا پس از اين واقعه چيزى بر آنان روشن نشد. اين غيرجنيان، يعنى انسيان بودند كه نادانى جنيان برايشان معلوم شد. نمونه اى از روايات شيعى در منابع روايى و تفسيرى كه شيخ صدوق نيز آورده، چنين است:
احمد بن زياد بن جعفر الهمدانى قال: حدثنا على بن إبراهيم بن هاشم، عن أبيه، عن على بن
1.سوره ق، آيه۱۹.
2.التبيان، ج۶ ، ص۲۶۲؛ قس همان، ج۹، ص۳۶۵ كه در آن جا، اين قرائت را به ابن مسعود نيز نسبت مى دهد. ابن حجر عسقلانى (فتح البارى، ج۹، ص۲۴) هم اين قرائت را به ابوبكر، طلحة بن مصرف و امام زين العابدين عليه السلام نسبت مى دهد.
3.على بن ابراهيم قمى (تفسير القمى، ج۲، ص۳۲۴) مى گويد: «و جاءَت سَكرَةُ الموتِ بِالحَقِّ قال نزلت جاءت سكرة الحق بالموت».
4.طبرسى (مجمع البيان، ج۹، ص۲۳۷) مى نويسد: «القراءة. فى الشواذ قراءة أبى بكر عند خروج نفسه: و جاءت سكرة الحق بالموت. و هى قراءة سعيد بن جبير و طلحة و رواها أصحابنا عن أئمة الهدى عليهم السلام». روشن است كه طبرسى اين مطلب را نه در بيان معناى آيه، بلكه در ضمن بحث جداگانه القراءة آورده است. فيض كاشانى (التفسير الصافى، ج۵ ، ص۶۱) و حويزى (تفسير نورالثقلين، ج۵ ، ص۱۱۱) نظر على بن ابراهيم قمى و نقل طبرسى را در كنار هم ذكر مى كنند.
5.سوره رعد، آيه۳۸.
6.التبيان، ج۶ ، ص۲۶۲.
7.سوره سبأ، آيه۱۴.
8.التبيان، ج۸ ، ص۳۸۴.