عبارت اند از: قوت علم، قوت غضب، قوه شهوت و قوت عدل و چون اين چهار ركن كه بنيادهاى اخلاق هستند، معتدل گردند، حسن خلق پديدار مى گردد. سپس طى صفحاتى چند به تحليل اين مسأله پرداخت و نتيجه گرفت كه حسن خلق در همه موارد عبارت است از حد وسط ميان افراط و تفريط در اِعمال اين قوا. ۱
شبسترى در گلشن راز نيز از اين تأثير بركنار نماند و اصول اخلاقى را بر اساس همان سنت شرح و تفسير كرد و چنين سرود:
اصول خلق نيك آمد عدالتپس از وى حكمت و عفت شجاعت۲
ملا محمدمهدى نراقى از قواى چهارگانه نفس نام مى برد و قوه وهميه را نيز بدان ها مى افزايد و مى گويد كه اجتماع اين چهار قوه در انسان مانند اجتماع پادشاه يا حكيم، سگ، خوك و شيطان در يكجاست. ۳ وى همچنين مى كوشد تا قواى سه گانه نفس افلاطونى را با نفس مطمئنه، نفس لوّامه و نفس امّاره سازگار كند. ۴ جداى از اين تفاوت جزيى، وى به اين نتيجه مى رسد كه اجناس فضايل همان چهارتا هستند، يعنى حكمت، عفت، شجاعت، و عدالت و اين مطلب را با چند تقرير متفاوت بيان مى كند. ۵
ملا احمد نراقى همين مسير را با اندكى تفاوت پوييد. در شرح جنود عقل و جهل با اشاره به قواى سه گانه نفس اين تفسير آمده است كه:
حكما جميع اجناس فضايل را چهار فضيلت دانند: حكمت، شجاعت، عفت، عدالت. ۶
و بر اساس آن استنتاجاتى مترتب شده است. اين سنت هنوز ادامه دارد و مى بينيم كه هدف اخلاق عملى اين گونه بيان مى شود:
محور اصلى اخلاق عملى را تحصيل ملكات نفسانى در تعديل قواى سه گانه تشكيل مى دهد. ۷
5 . بررسى حديث فضايل
اينك مى توان مجددا حديث فوق را خواند و به مضمون آن درست تر پى برد. طبق اين حديث، فضايل اساسى يا اجناس فضايل چهارتا هستند، كه بر آيند سه قوه نفس و سازش و تلائم آنها با يكديگرند. اين حديث به خوبى بيانگر نگرش اخلاق فلسفى است كه به اختصار و با جامعيت همه فضايل اصلى و رابطه آنها را با هم بيان مى كند، ليكن جاى اين پرسش است كه آيا محتواى اين
1.الحكمة المتعالية فى الاسفار الاربعة، ج۹، ص۱۲۱.
2.گلشن راز، ص۶۱ .
3.جامع السعادات، ص۶۳ .
4.همان.
5.همان، ص۸۵ .
6.شرح جنود عقل و جهل، ص۱۵۱.
7.رحيق مختوم: شرح حكمت متعاليه، ج۱، ص۹۵.
