سپس در شرح اين آخرين فضيلت مى نويسد:
و اما عبادت آن بود كه تعظيم و تمجيد خالق خويش، جل و علا، و مقربان حضرت او چون ملائكه و انبيا و ائمه و اوليا عليهم السلام، و طاعت و متابعت ايشان و انقياد اوامر و نواهى صاحب شريعتْ ملكه كند، و تقوى را كه مكمل و متمم اين معانى بود، شعار و دثار خود سازد. ۱
بدين ترتيب، ديندارى به عنوان آخرين فضيلت، به آخرين فضيلت، يعنى عدالت مى پيوندد كه به سادگى تكلف و ناسازگارى آن مشهود است؛ يعنى مى شد در اين فضايل هيچ اشاره اى به ديندارى نباشد، همان طور كه در اصل نشده است. كار كسانى مانند ابن مسكويه نيز به نظر نمى رسد كه جايگاه ديندارى را در اين منظومه مدّ نظر داشته باشد و بيشتر به مثابه يك زائده به چشم مى آيد تا فضيلتى اساسى و در اين كار نيز ردّ پاى اخلاق افلاطونى در ارجاع ديندارى به عدالت آشكار است. سكولار بودن اين فضايل به اين معناست، كه هيچ نگرش دينوى و اخروى بر آن حاكم نيست.
مسيحيان هنگام مواجهه با فضايل يونانى متوجه اين كاستى شدند و آنانى كه آن را پذيرفتند، كوشيدند به شكل ديگرى مشكل را حل كنند. موفق ترين كوشش در اين زمينه ـ كه بر مطالعات الهيون قبلى استوار بود ـ از آنِ توماس آكويناس است. ۲ وى فضايل را به دو نوع تقسيم كرد: فضايل اخلاقى و فضايل الهى. فضايل اخلاقى (Ethical Virtues) يا همان فضايل چهارگانه يونانى، صفاتى هستند كه به دارنده اش كمك مى كنند تا زندگى خوبى داشته باشد. ۳ ليكن زندگى ايمانى كامل و رستگارى در گرو وجود فضايل ديگرى است كه وى آنها را فضايل الهى
(Theological Virtues) مى ناميد و آنها را مكمل فضايل اخلاقى مى شمرد. از نظر وى تنها به كمك اين فضايل است كه انسان مى تواند رستگار شود و اراده الهى را محقق سازد. ۴ اين فضايل الهى عبارت اند از سه فضيلت ايمان (faith)اميد (hope) و محبت (love). اين فضايل در آغاز به وسيله پولس قديس مورد تأكيد قرار گرفتند. وى در رساله اول به كورِنتيان مى نويسد:
والحال اين سه چيزى باقى است: يعنى ايمان، و اميد و محبت. اما بزرگ تر از اينها محبت است. ۵
اشاره به اين فضايل در رساله پولس به غلاطيان ۶ و رساله پولس به كولسيان ۷ و رساله اول
1.همان، ص۱۱۶.
2.براى آشنايى با آراى وى، ر. ك: انديشه و آثار توماس آكويناس، ص۱۶.
3.Theological Virtues, by William E. Mann, in Routledge Encyclopedia ofPhilosophy, V.۹. p.۳۲۶.
4.Virtue Ethics, Jean Porter, in The Cambridge Companion to Christian Ethics, edited by RobinGill, Cambridge, Cambridge University Press, ۲۰۰۱, p. ۱۰۲.
5.كتاب مقدس، ص۱۲۸۵، رساله اول پولس رسول به قرنتيان، باب ۱۳: ۱۳.
6.همان، باب ۶ : ۵ .
7.همان، باب ۵ : ۱.
