ابعاد شخصيّتى افراد (عدم پيش فرض) و عدم غلبه هوا و هوس در داورى را ذكر مى كنند. ۱ چنانكه حديث شناسان، براساس شرايط راوى، حديث را به صحيح، حسن، موثّق و ضعيف تقسيم مى كنند.
ابن خلدون، در دنياى نقد اسناد و مدارك تاريخى، راه جديدى گشود كه تا زمان او در دنياى دانش تاريخ بى سابقه بوده است. پس از وى، مورّخان و جامعه شناسان غربى و ديگر مورّخان، شيوه او را ادامه دادند. اين شيوه عبارت است از: «اثبات صدور حوادث تاريخى از طريق شناخت قوانين و سنّتهاى حاكم بر حوادث تاريخى و ساختار شخصيّت انسان و نهادهاى جامعه». ابن خلدون در مقدمه خود مى نويسد:
انتقادكننده بينا مى تواند با مقياس هوش خويش، سره يا ناسره بودن آن منقولات را بسنجد، چه، تمدن و عمران، داراى طبايع خاصّى است كه مى توان اخبار را بدانها رجوع داد و روايات و اخبار را بر آنها عرضه كرد. ۲
او در فراز ديگرى، شيوه ارزيابى سندى را از تحليل مضمونى جدا كرده و مى گويد:
بارها اتفاق افتاده كه تاريخ نويسان ومورّخان و پيشوايان روايات، وقايع و حكايات را به صِرفِ اعتماد به راوى يا ناقل، خواه درست يا نادرست، بى كم و كاست، نقل كرده و مرتكب خبطها و لغزشها شده اند. چه، آنان وقايع و حكايات را بر اصولشان عرضه نكرده، آنها را با نظاير هريك نسنجيده اند و به معيار حكمت و آگاهى بر طبايع كاينات ومقياس تحكيم نظر و بصيرت، نيازموده اند. لذا، به غور آنها نرسيده، از حقيقتْ گذشته و در وادى وهم و خطا گمراه شده اند. ۳
همو، در فراز ديگرى، پس از ذكر نمونه هاى فراوان از خطاهاى مورّخان شيوه سندىِ محض، مى نويسد:
1.ر.ك :الإعلان بالتوبيخ، حافظ سخاوى،چاپ قدسى،ص۶۳ـ ۷۸، چاپ بغداد،ص۱۱۴ـ ۱۳۸
2.مقدّمه ابن خلدون، ج۱، ص۴
3.همان، ص۱۴
