عهدى بعيدتر است و حادثه‏اى نامعروف‏تر.
امّا خواجه را آن حادثه قياس مى‏بايست كردن با آن واقعه معروف‏تر كه در آن عهد كه سلطان سعيد مسعود ^۱ بن محمّد - أنار اللَّه برهانه - به رى آمد، در عهد امير غازى عبّاس - رَحِمَهُ اللَّهُ - رؤساى‏^۲ اصحاب سنّت و ائمّه‏^۳ آن طايفه را كه مفتى و مقتداىِ اهلِ سنّت و جماعت بودند ^۴و ايشان‏^۵ رئيس الائمّه بوسعد وزّان و بُلفضائل مشّاط و شرف الائمّه بونصر هِسِنْجانى اسرارِ مذهب خواجه بر سلطان و امرا و وزير^۶ و خواجگان و خادمان ظاهر گردانيدند و در سراىِ امير عبّاس‏^۷ آن دو معروف را محبوس كردند و سنّيان و اشاعره غوغا كردند و در آن حادثه دو سه مفتّن و غوغايى را درآويختند و بعد از سه ماه حبس و رنج و خرج رئيس‏^۸ سادات [ و ]شيعه سيّد فخر الدّين - رحمة اللَّه عليه - به همكارىِ ايشان سعى‏ها كرد و شفقت‏ها نمود. و قاضى القضاة كبير حسن استرابادى - رضي اللَّه عنه - منزوى بود، تا به آخرِ كار خواجه بونصر هِسِنْجانى به حضورِ سادات و علما و قضاة و رؤسا و معتمدانِ طوايف در حضرتِ سلطان و امرا حاضر شدند و مسايلى كه خلافِ مذهبِ اهل عدل است و ايشان بدان منفرد^۹ بودند چون وجوبِ معرفت به نظر، و عصمتِ انبيا، و قبحِ تكليفِ ما لايطاق، و جزا بر عمل و مانند اين بنوشتند و بر ايشان عرض كردند و رجوع كردند و به خطِّ خويش بطلانِ مذهبِ خويش بنوشتند بر وجهى كه شرم مى‏دارم شرحِ آن دادن، و نسختِ اصل برگرفتند^۱۰ و به دارالخلافه و به شهرهاىِ بزرگ فرستادند و آن حادثه معروف است. ^۱۱

[ 48 ]

[ ادعاى مؤلف سنى در دشمنى خواجه نظام الملك با شيعه ]

[ احترام نظام الملك به سادات و بزرگان شيعه ]

[ سختگيرى اميران عهد سلجوقى بر عالمان و مفتيان سنّى و حنبلى ]

[ تقيه مؤلف فضائح و گرايش او به اشاعره ]

[ حرمت وصلت خواجه نظام الملك به اهل علم و زهد شيعه ]

[ روابط نيك خواجه حسن دوريستى با نظام الملك سلجوقى و مدح او ]

آنگه گفته است:
و باز چون عهدِ كريم ملكشاهى بود - سقاه اللَّه [ رحمتَه ] - نظام الملك ابو على الحسن بن علىّ بن اسحاق از سرِّ عقيدتِ اينها آگه بود، همه را ^۱خوار و مَهين داشتى و در ^۲ رى هر كه دعوى دانشمندى از اينها كردى چون حَسَكا بابويه، و بوطالب بابويه، و أبوالمعالى امامتى‏^۳ و حيدر زيارتى مكّى، و على عالم، و بوترابِ دوريستى، و خواجه ابوالمعالى نگارگر^۴ و جز اينها از رافضيانِ شتّام، ^۵ همه را بفرمود تا بر منبرها بردند سرها برهنه كرده به‏^۶بى‏حرمتى و استخفاف كه مى‏كردند برايشان و مى‏گفتند: شما دشمنانِ دينيد، و سابقانِ اسلام را لعنت مى‏كنيد، و شعارِتان شعارِ ملحدان است. ايمان بياوريد تا اگر خواستند، واگرنه‏^۷ ايمان مى‏آوردند و از مقالتِ رفض بيزار مى‏شدند.
امّا جوابِ آنچه حوالت كرده است به عهدِ سلطانِ عادل ملكشاه و خواجه منصف نظام الملك - قدّس اللَّه روحهما - ، حوالتى است به‏دروغ كه ادراراتى و تسويغاتى ^۸ كه ايشان كرده‏اند سادات و شيعه را، و خطوط و توقيعات ايشان بدان ناطق است و هنوز دارند و مى‏استانند^۹ و احترام و توقير و ترفيعِ‏^۱۰ سادات و علماىِ شيعه در آن عهد و دولت معلوم و مصوّر است. و اگر تسليم افتد كه اين معنى كرده‏اند و به جهتِ اعتقاد بر علماى شيعه جفايى رفته است، اعتقاد و مذهب را نقصانى و خللى نكند و آن خود