الطّبع تفسير ابو الفتوح رازى حاشيه ذيل را نوشتم كه ذيلاً محض استحضار خاطر مبارك به احتياط اينكه شايد فعلاً در شيراز به تفسير مذكور دسترسى نداشته باشيد، عيناً تكرار مى‏كنم و هى هذا:
«(3) ما بين علماى شيعه عده‏اى بوده‏اند موسوم به اين اسم و نسبت يعنى عبد الجليل رازى؛ ولى مقصود به ذكر در اينجا در كلام صاحب مجالس المؤمنين بدون شك نصير الدّين عبد الجليل بن ابى الحسين بن ابى الفضل قزوينى رازى، صاحب كتاب بعض مثالب النّواصب فى نقض بعض فضائح الرّوافض است كه صاحب مجالس المؤمنين بسيار مكرّر در تضاعيف كتاب خود از آن نقل كرده است و غالباً محض اختصار از آن به كتاب النّقض تعبير مى‏نمايد. و شرح احوال مؤلّف آن را نيز به عنوان "عبد الجليل قزوينى رازى" در مجلس پنجم از همان كتاب، يعنى مجالس المؤمنين مشروحاً ذكر كرده است و از آنجا برمى‏آيد كه عبد الجليل مذكور در سنه پانصد و پنجاه در حيات بوده و بنابراين به كلى معاصر با ابو الفتوح رازى بوده است. و شرح احوال اين عبد الجليل قزوينى به علاوه مجالس المؤمنين در فهرست منتجب الدّين مطبوع در اوّل جلد 25 بحار الانوار ص 9، و امل الامل شيخ حرّ عاملى مطبوع در آخر منهج المقال ص 379، و روضات الجنّات ص 350 - 351 نيز مسطور است و در كتاب التّدوين فى ذكر اخبار قزوين رافعى قزوينى (نسخه اسكندريه، ص 342) نيز شرح حال مختصرى از او مذكور است كه عين عبارت او اين است: عبد الجليل بن ابى الحسين بن [ابى ]الفضل ابو الرّشيد القزوينىّ يعرف بالنّصير واعظ اصولى له كلام عذب فى الوعظ و مصنّفات فى الاصول توطّن الرّىّ و كان من الشّيعة» (انتهى). و مخفى نماناد كه كتاب نقض الفضائح ما نحن فيه چنانكه صريح روضات الجنّات است (ص 144) به زبان فارسى بوده و از فقراتى كه صاحب مجالس المؤمنين در مواضع عديده كتاب خود از آن كتاب نقل كرده، معلوم مى‏شود كه به فارسى بسيار شيرين سليس دلكشى بوده است و علاوه بر موضوع اصلى آن كه ردّ بر كتابى بوده موسوم به بعض فضائح الرّوافض، تأليف يكى از علماء عامّه، حاوى اطّلاعات بسيار نفيس مهمّى راجع به تاريخ

[ 7 ]

[ بغض مؤلف فضائح به امير المؤمنين، سلب كننده توفيق و بصيرت او ]

آنگه گفته است:
و ما در تاريخ الأيّام و الأنام كه جمع كرده‏ايم، شرح‏ها داديم واضعِ مذهبِ رفض را كه كه بوده ^۱ است.
امّا جوابِ اين كلمه آن است كه هزار مَن سركه را يك قطره چاشنى كفايت باشد بدو نهى. اين بربايد گرفتن در نظامِ الفاظ و اجراى كلمات و نقلِ بى‏اصل. أما كلُّ إناءٍ يرشّحُ بِما فيهِ. ^۲ در سينه‏اى كه بغضِ پسرِ بوطالب مأوا گرفت، يك ذرّه طرفه نشايدداشتن‏^۳ كه توفيق و هدايت و سعادت و اقبال و نورِ شريعت و كمالِ ^۴بصيرت و ضياى انصاف از آنجا مهجور گردد؛ تا هر چه گويد و كند همه خطا و ريا باشد.^۵«خَسِرَ الدُّنْيا وَ اْلآخِرَةَ ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبينُ».^۶

[ 8 ]

[ تهمت مؤلف فضائح در خاستگاه مذهب شيعه ]

[ مساعى علمى عالمان و مؤلفان نخستين شيعه ]

[ نادانى مؤلف فضائح در باره پيدايش مذهب شيعه ]

آنگه گفته است:
آن گروه كه اين مذهب نهادند، محمّد چهاربُختان ^۷ بود و ابوالخطّاب محمّد

علّامه حلّى، و ابطال الباطل فضل اللَّه بن روزبهان خُنْجى شيرازى، و احقاق الحقّ قاضى نور اللَّه شوشترى، و مجالس المؤمنين همان مؤلف، و صدها كتب ديگر از همين جنس از تصادم افكار آنها و از ردود و ابطالات و معارضات و مناقضات آنها با يكديگر به عمل آمده است.
بارى اين جانب از مطالعه اين همه فوائد لا تعدّ و لا تحصاى تاريخى و جغرافيايى و ملل و نحلى منقول از اين كتاب نقص الفضائح، چنانكه عرض شد، مدّت‏هاىِ متمادى است كه از دل و جان از عشّاق دل‏باخته شيداى مفتون اين كتاب از جان عزيزتر بودم، ولى در عرض اين مدّت طويل از هرجا و هركس كه مى‏پرسيدم و جويا مى‏شدم و در جميع فهارس كتابخانه‏هاى عمومى و خصوصى مشهوره كه تفحّص مى‏كردم، مطلقاً و اصلاً و بوجهٍ من الوجوه، أثرى و نشانى و خبرى از اين دُرّ يتيمِ بحرِ فضائل نمى‏يافتم و دائماً با خود مى‏گفتم:

با هيچ كس نشانى زان دلستان نديدم‏يا من خبر ندارم يا او نشان ندارد
و سپس در چند سال قبل كه به فرمان لازم الاذعان حضرت مستطاب‏عالى مشغول ترتيب مقدّمه‏اى براى تفسير ابو الفتوح رازى شدم چون مى‏دانستم كه مؤلّف كتاب نقض الفضائح ما نحن فيه با ابو الفتوح رازى معاصر و به‏ظنّ قوى نيز با او معاشر و از دوستان او بوده است مجدداً به احتمال به دست آوردن بعضى معلومات در خصوص احوال ابو الفتوح رازى تمام فصول و فقراتى را كه صاحب مجالس المؤمنين از نقض الفضائح نقل كرده از اوّل تا به آخر به دقّت تمام مطالعه كردم و بيشتر از پيشتر به مندرجات اين كتاب دلكش آشنا شدم و يك بر هزار آتش شوق و حرص من بر اطّلاع از وجود اين گوهر شب‏چراغ در كتابخانه‏اى از كتابخانه‏هاى دنيا افروخته‏تر مى‏شد. ولى باز كما فى السّابق هرچه بيشتر جستم، كمتر يافتم و در هيچ نقطه‏اى از نقاط دنيا اثرى و نشانى از آن نيافتم. لكن مع ذلك كلّه به احتمال اينكه شايد در گوشه يكى از كتابخانه‏هاى ايران يا عتبات عاليات يا هندوستان و نحو ذلك، نسخه‏اى از اين كتاب موجود باشد كه ما از وجود آن خبر نداشته باشيم، در ص 626 از خاتمة