آنگه گفت: «وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دينَهُمُ الَّذى ارْتَضى‏ لَهُمْ»؛ و ممكّن كند ايشان را از ^۱ دينى كه براى ايشان پسنديده است. ^۲ و تمكينْ كسى را وعده دهند كه ممكّن نباشد، و امروز الّا اگر ^۳ شيعت و امام ايشان نيست كه ممكّن نه‏اند. ديگران همه ^۴بر سرِ كارِ خودند. پس اگر نه مهدى و أتباع او باشند، آيت بى‏فايده باشد.
آنگه گفت: «وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أمْناً»؛ و بدل كند ^۵ ايشان را از پسِ خوف و ترس ايشان ايمنى. و اتّفاق است كه فريقين ايمن و مرفّهند كه خليفه و سلطان از ايشانند و اين طايفه و مهدى - عليه السلام - خائف‏اند از اعدا. و آيت را به ضرورت فايده‏اى بايد.
آنگه گفت: «يَعْبُدُونَنى»؛ همه جهان مرا عبادت كنند، «لا يُشْرِكُونَ بى شَيْئاً»؛ و انباز نگيرند با من هيچ. و اين معنى در عهدِ عمر و على و تا اين روزگار نبوده است كه همه جهان خداى را عبادت كردند و شرك نياوردند. ^۶ پس در آخر الزّمان باشد در عهدِ خروج مهدى و نزولِ عيسى؛ چنانكه در تفاسير اصحاب الحديث و شيعت مذكور و مسطور است. پس مذهب و اعتقادِ شيعت معلوم است در سببِ نزولِ آيت، و خروجِ مهدى و نزولِ عيسى اجماعِ شيعت و اجماعِ سنّت [ است ]و به انكار و مخافت نوسنّيانِ انتقالى و مجبّرانِ لايُبالى، مذهبِ درست و باطل و زايل نباشد. و الحمدُ للَّه ربّ العالمين.

[ 91 ]

[ زنده شدن مردگان و پاسخ به شبهات رجعت از منظر شيعه ]

[ امكان معاد و حشر و زنده شدن مردگان دليل اصلى رجعت ]

[ رجعت در عهد ظهور حضرت مهدى(ع) در نظر شيعه اماميه ]

آنگه گفته است:
و همچنين در تأويل اين آيت مى‏گويد: «قالُوا رَبَّنا أمَتَّنا اثْنَتَيْنِ وَ أحْيَيْتَنا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إلى‏ خُرُوجٍ مِنْ سَبيلٍ»؛^۷ بار خدايا ما را دوبار

جدّش مصطفى. و تفسير اين آيت چون به انصاف تأمّل كند، از وجوه دلالت است بر خروج و بر امامتِ مهدى - عليه السلام - :
وجه ^۱ اوّل، آن است كه بارى تعالى گفت: «وَعَدَ اللَّهُ» و وعد به اتفّاقِ اهلِ وضع ^۲به خلاف نقد باشد. و وعده به حاضر درست نباشد و وعده دلالت باشد بر غيبتِ موعودى، و امام غايب در امّت غيرِ مهدى نيست كه ديگر ائمّه كه در ايشان دعوى مى‏كنند حاضر و ظاهرند.
وجه دوم، آن كه گفت: «الَّذينَ آمَنُوا»، وعده مؤمنان را مى‏دهد و به اتّفاق لفظ «مؤمنى» ^۳ در شيعت مستعمل‏تر است؛ از بهر آن كه حنيفى ^۴ خود را موحّد خواند، و شفعوى خود را سنّى گويد، و شيعت خود را مؤمن خواند. آنگه گفت: آن مؤمنانى كه عمل صالح كنند و چون حوالتِ عمل بديشان كرد، مجبّر كه عمل را حوالت به خداى كند، خارج باشد از آيت كه به همه حالت خداى راستگوتر است از مجبّران.
آنگه گفت: «لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فى اْلأَرْضِ» كه به خليفه ^۵ كند ايشان را. و خداى تعالى در آيت حوالتِ خلافت به خويشتن كرد، و مجبّر حوالتِ خلافت به خود كرد. و قولِ شيعت است كه موافقِ قولِ خدا است تبارك و تعالى كه امام و خليفه نصّ گويند از قِبَلِ خداى تعالى، و مجبّران امامت از فروع دانند، و اختيارِ خلق گويند.
آنگه گفت: «فى اْلأَرْضِ»، و ارض لفظ جنس است. بايد كه همه زمين داخل باشد، و از عهد مصطفى تا به عهد ما همه زمين خليفتان نداشتند؛ نه عمر و نه على؛ الّا بهرى. و همه زمين مى‏بايد تا آيت را فايده حاصل باشد.
آنگه گفت: «كَما اسْتَخْلَفَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ»؛ چنان كه به خليفه ^۶ كرد آنها را كه پيش از اينان بودند. يعنى آدم و داود و هارون و على. و اين معنى كه حوالتِ خلافت كنند، الّا مذهبِ شيعت نيست.